( 2000-يىل 10-ئاينىڭ 31-كۈنى 9-نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ 18-يىغىنىدا ماقۇللاندى )

مۇندەرىجە

1-باب ئومۇمىي پىرىنسىپ

2-باب دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى قوللىنىش

3-باب باشقۇرۇش ۋە نازارەت قىلىش

4-باب قوشۇمچە پىرىنسىپ

1-باب ئومۇمىي پىرىنسىپ

1-ماددا بۇ قانۇن دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قېلىپلىشىشى، ئۆلچەملىشىشى ۋە ئۇنىڭ ساغلام راۋاجلىنىشىغا تۈرتكە بولۇش، دۆلەت ئورتاق سۆز-يېزىقىنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشتا رولىنى تېخىمۇ ياخشى جارى قىلدۇرۇش، مىللەتلەرنىڭ، رايونلارنىڭ ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈش مەقسىتىدە، ئاساسىي قانۇنغا بىنائەن چىقىرىلدى.

2-ماددا بۇ قانۇندا ئېيتىلغان دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقى پۇتۇڭخۇا ۋە قېلىپلاشتۇرۇلغان خەنزۇ يېزىقىدۇر.

3-ماددا دۆلەت پۇتۇڭخۇانى ئومۇملاشتۇرىدۇ، قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەتنى يولغا قويىدۇ.

4-ماددا پۇقرالار دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى ئۆگىنىش ۋە ئىشلىتىش ھوقۇقىغا ئىگە.

دۆلەت پۇقرالارنىڭ دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى ئۆگىنىشى ۋە ئىشلىتىشىگە شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ.

يەرلىك ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرى تەدبىر قوللىنىپ، پۇتۇڭخۇانى ئومۇملاشتۇرۇشى ۋە قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەتنى يولغا قويۇشى كېرەك.

5-ماددا دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قوللىنىلىشى دۆلەتنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقى ۋە مىللەتنىڭ ئىززەت-ھۆرمىتىنى قوغداشقا پايدىلىق بولۇشى، دۆلەتنىڭ بىرلىكى ۋە مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىغا پايدىلىق بولۇشى، سوتسىيالىستىك ماددىي مەدەنىيلىك قۇرۇلۇشى ۋە مەنىۋى مەدەنىيلىك قۇرۇلۇشىغا پايدىلىق بولۇشى كېرەك.

6-ماددا دۆلەت دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقى قائىدىسى ۋە ئۆلچىمىنى ئېلان قىلىدۇ، دۆلەت ئورتاق تىل – يېزىقىنى جەمئىيەتتە قوللىنىشنى باشقۇرىدۇ، دۆلەت ئورتاق تىلى-يېزىقى ئوقۇتۇشى ۋە پەن تەتقىقاتىنى قوللايدۇ، دۆلەت ئورتاق سۆز-يېزىقىنىڭ قېلىپلىشىشى، بېيىشى ۋە راۋاجلىنىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

7-ماددا دۆلەت دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىق ئىشلىرىغا گەۋدىلىك تۆھپە قوشقان تەشكىلات ۋە شەخسلەرنى مۇكاپاتلايدۇ.

8-ماددا مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى ئۆز تىل-يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە.

ئاز سانلىق مىللەت تىل-يېزىقىنى قوللىنىش ئاساسىي قانۇن، مىللىي رايون ئاپتونومىيە قانۇنى ۋە باشقا قانۇنلاردىكى ئالاقىدار بەلگىلىمىلەر بويىچە بولىدۇ.

2-باب دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى قوللىنىش

9-ماددا دۆلەت ئورگىنى پۇتۇڭخۇا ۋە قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەتنى ھۆكۈمەت تىلى قىلىپ ئىشلىتىدۇ.
قانۇندا ئايرىم بەلگىلەنگەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

10-ماددا مەكتەپلەر ۋە باشقا مائارىپ ئاپپاراتلىرى پۇتۇڭخۇا ۋە قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەتنى ئاساسىي مائارىپ ئوقۇتۇشىدا ئىشلىتىلىدىغان سۆز ۋە يېزىق قىلىدۇ.
قانۇندا ئايرىم بەلگىلەنگەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

مەكتەپلەر ۋە باشقا مائارىپ ئاپپاراتلىرى خەنزۇ تىل-ئەدەبىيات دەرسى ئارقىلىق پۇتۇڭخۇا ۋە قېلىپلاشقان خەنزۇ يېزىقىنى ئۆگىتىدۇ.
ئىشلىتىلىدىغان خەنزۇ تىل-يېزىق دەرسلىكى دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قائىدىسى ۋە ئۆلچىمىگە ئۇيغۇن بولۇشى كېرەك.

11-ماددا خەنزۇ تىل-يېزىق نەشر بۇيۇملىرى دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قائىدىسى ۋە ئۆلچىمىگە ئۇيغۇن كېلىشى كېرەك.

خەنزۇ تىل-يېزىق نەشر بۇيۇملىرىدا چەت ئەل تىل-يېزىقىنى ئىشلىتىش زۆرۈر بولسا، دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى زۆرۈر ئىزاھات بېرىش كېرەك.

12-ماددا رادىيو ئىستانسىسى، تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى پۇتۇڭخۇانى ئاساسىي ئاڭلىتىش تىلى قىلىدۇ.

چەت ئەل تىلىنى ئاڭلىتىش تىلى قىلىشقا توغرا كەلسە، گوۋۇيۈەننىڭ رادىيو-تېلېۋىزىيە تارمىقىنىڭ تەستىقىنى ئېلىش كېرەك.

13-ماددا ئاممىۋى مۇلازىمەت ساھەسىدە قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەت ئاساسىي مۇلازىمەتتە ئىشلىتىلىدىغان خەت.
ئاممىۋى مۇلازىمەت ئېھتىياجى بىلەن ۋىۋىسكا، ئېلان، ئېلان، بەلگە تاختىسى قاتارلىقلاردا چەت ئەل يېزىقى ئىشلىتىلگەن ھەمدە جۇڭگو يېزىقى بىرلا ۋاقىتتا ئىشلىتىلگەن بولسا، قېلىپلاشتۇرۇلغان خەنزۇچە خەتنى ئىشلىتىش كېرەك.

ئاممىۋى مۇلازىمەت ساھەسىدە پۇتۇڭخۇانى مۇلازىمەت تىلى قىلىشنى تەشەببۇس قىلىمىز.

14-ماددا تۆۋەندىكى ئەھۋاللاردا دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى ئاساسىي تىل-يېزىق قىلىپ ئىشلىتىش كېرەك :

( 1 ) رادىيو، كىنو، تېلېۋىزىيە سۆزلىرىدە خەت ئىشلىتىش؛

( 2 ) ئاممىۋى سورۇنلاردىكى ئەسلىھەلەردە خەت ئىشلىتىش؛

( 3 ) ۋىۋىسكا، ئېلاندا خەت ئىشلىتىش؛

( 4 ) كارخانا، كەسپىي تەشكىلاتلارنىڭ نامى؛

( 5 ) چېگرا ئىچىدە سېتىلغان تاۋارلارنىڭ ئورۇسى، ئىزاھاتى.

15-ماددا ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئۇچۇر تېخنىكا مەھسۇلاتلىرىدا ئىشلىتىلىدىغان دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقى دۆلەتنىڭ قائىدىسى ۋە ئۆلچىمىگە ئۇيغۇن كېلىشى كېرەك.

16-ماددا بۇ بابتىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىدە تۆۋەندىكى ئەھۋاللار كۆرۈلسە، دىيالېكتنى ئىشلىتىشكە بولىدۇ :

( 1 ) دۆلەت ئورگىنى خادىملىرىدىن ھۆكۈمەت ئىشىنى ئىجرا قىلغاندا ھەقىقەتەن ئىشلىتىش زۆرۈر بولغانلىرى؛

( 2 ) گوۋۇيۈەننىڭ رادىيو-تېلېۋىزىيە تارمىقى ياكى ئۆلكە دەرىجىلىك رادىيو-تېلېۋىزىيە تارماقلىرى تەستىقلىغان ئاڭلىتىش سۆزلىرى؛

( 3 ) شىچۈ تىياتىرى، كىنو-تېلېۋىزىيە قاتارلىق سەنئەت شەكىللىرىدە ئىشلىتىشكە تېگىشلىك بولغانلار؛

( 4 ) نەشر، ئوقۇتۇش، تەتقىقات جەريانىدا ھەقىقەتەن ئىشلىتىش زۆرۈر بولغانلار.

17-ماددا بۇ بابتىكى ئالاقىدار بەلگىلىمىلەردە تۆۋەندىكى ئەھۋاللار كۆرۈلسە، مۇرەككەپ خەت، باشقىچە خەتنى ساقلاپ قالسا ياكى ئىشلەتسە بولىدۇ :

( 1 ) مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى-ئاسارئەتىقىلەر؛

( 2 ) فامىلە ئىچىدىكى باشقىچە خەت؛

( 3 ) خەتتاتلىق، جۇەنشۇ ئويمىسى قاتارلىق سەنئەت ئەسەرلىرى؛

( 4 ) بېغىشلىما ۋە ۋىۋىسكىنىڭ قول يازما خەتلىرى؛

( 5 ) نەشر، ئوقۇتۇش، تەتقىق قىلىش جەريانىدا ئىشلىتىشكە تېگىشلىك بولغانلار؛

( 6 ) گوۋۇيۈەننىڭ مۇناسىۋەتلىك تارمىقى تەستىقلىغان ئالاھىدە ئەھۋاللار.

18-ماددا دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىدا «خەنزۇ تىلى پىنيىن لايىھەسى»قوشۇپ يېزىش ۋە تاۋۇش بېرىش قورالى قىلىنىدۇ.

«خەنزۇ تىلى پىنيىن لايىھەسى»جۇڭگولۇقلار ئىسمى، يەر نامى ۋە جۇڭگو تىل-يېزىقىدىكى ھۆججەت-ئەسەرلەر، رىم ھەرپلىرىنى قوشۇپ يېزىش ئۇسۇلىنىڭ بىرلىككە كەلگەن ئۆلچىمى بولۇپ، ھەمدە خەنزۇچە خەت قولايسىز ياكى ئىشلەتكىلى بولمايدىغان ساھەلەرگە ئىشلىتىلىدۇ.

باشلانغۇچ مائارىپتا خەنزۇ تىلى پىنيىن ئوقۇتۇشىنى يولغا قويۇش كېرەك.

19-ماددا پۇتۇڭخۇانى خىزمەت تىلى قىلىدىغانلىكى ئىش ئورنىدا، ئۇلارنىڭ خادىملىرى پۇتۇڭخۇادا سۆزلەش ئىقتىدارىنى ھازىرلىشى كېرەك.

پۇتۇڭخۇا خىزمەت تىلى قىلىنغان دىكتور، پىروگرامما رىياسەتچىسى ۋە كىنو-تېلېۋىزىيە، دىراما ئارتىسلىرى، ئوقۇتقۇچىلار، دۆلەت ئورگىنى خادىملىرىنىڭ پۇتۇڭخۇا سەۋىيەسى دۆلەت بەلگىلىگەن دەرىجە ئۆلچىمىگە ئايرىم-ئايرىم يېتىشى كېرەك؛
دۆلەت بەلگىلىگەن پۇتۇڭخۇا دەرىجە ئۆلچىمىگە يەتمىگەنلەرنى ئەھۋالغا قاراپ تەربىيەلەش.

20-ماددا تاشقى خەنزۇ تىلى ئوقۇتۇشىدا پۇتۇڭخۇا ۋە قېلىپلاشقان خەنزۇچە خەتنى ئۆگىتىش كېرەك.

3-باب باشقۇرۇش ۋە نازارەت قىلىش

21-ماددا دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقى خىزمىتىنى گوۋۇيۈەننىڭ تىل-يېزىق خىزمىتى تارمىقى پىلانلاش، يېتەكلەش، باشقۇرۇش-نازارەت قىلىشقا مەسئۇل بولىدۇ.

گوۋۇيۈەننىڭ مۇناسىۋەتلىك تارمىقى شۇ سىستېمىدىكى دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى ئىشلىتىشنى باشقۇرىدۇ.

22-ماددا يەرلىك تىل-يېزىق خىزمىتى تارماقلىرى ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك تارماقلار شۇ مەمۇرىي رايوندا دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قوللىنىلىشىنى باشقۇرىدۇ ۋە نازارەت قىلىدۇ.

23-ماددا ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرىنىڭ سودا-سانائەت مەمۇرىي باشقۇرۇش تارمىقى كارخانا نامى، تاۋار نامى، شۇنىڭدەك ئېلان تىلىدا خەت ئىشلىتىشنى قانۇن بويىچە باشقۇرىدۇ ۋە نازارەت قىلىدۇ.

24-ماددا گوۋۇيۈەننىڭ تىل-يېزىق خىزمىتى تارمىقى پۇتۇڭخۇا سەۋىيەسىنى سىناش دەرىجە ئۆلچىمىنى ئېلان قىلىدۇ.

25-ماددا چەت ئەللىكلەر نامى، يەر-جاي نامى قاتارلىق خاس ئىسىم ۋە پەن-تېخنىكا ئاتالغۇلىرىنى دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىغا تەرجىمە قىلىشنى گوۋۇيۈەننىڭ تىل-يېزىق خىزمىتى تارمىقى ياكى باشقا مۇناسىۋەتلىك تارمىقى بېكىتىشكە تەشكىللەيدۇ.

26-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 2-بابىدىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، تىل-يېزىقنى دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنىڭ قائىدىسى ۋە ئۆلچىمى بويىچە ئىشلەتمىگەنلەرگە پۇقرالار تەنقىد ۋە تەكلىپ بەرسە بولىدۇ.

مۇشۇ قانۇننىڭ 19-ماددىسىنىڭ 2-تارمىقىدا بەلگىلەنگەن خادىملارنىڭ سۆز-ھەرىكىتى مۇشۇ قانۇننىڭ 2-بابىدىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىگە خىلاپ بولسا، مۇناسىۋەتلىك ئورۇن بىۋاسىتە جاۋابكارلارغا تەنقىد-تەربىيە بېرىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغانلارنى مۇناسىۋەتلىك ئورۇن بىر تەرەپ قىلىدۇ.

شەھەر ئاممىۋى سورۇنلىرىنىڭ ئەسلىھەلىرى ۋە ۋىۋىسكىسى، ئېلان ئىشلىتىشتە مۇشۇ قانۇننىڭ 2-بابىدىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلارنى مۇناسىۋەتلىك مەمۇرىي باشقۇرۇش تارمىقى تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغانلارغا ئاگاھلاندۇرۇش بېرىشى ھەمدە بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە ھەيدەكچىلىك قىلىشى كېرەك.

27-ماددا مۇشۇ قانۇندىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، باشقىلارنىڭ دۆلەت ئورتاق تىل-يېزىقىنى ئۆگىنىشى ۋە ئىشلىتىشىگە ئارىلىشىۋالغانلارنى مۇناسىۋەتلىك مەمۇرىي باشقۇرۇش تارمىقى بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ ھەمدە ئاگاھلاندۇرۇش بېرىدۇ.

4-باب قوشۇمچە پىرىنسىپ

28-ماددا بۇ قانۇن 2001-يىل 1-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن باشلاپ يولغا قويۇلىدۇ.