( 1991 ـ يىل 9 ـ ئاينىڭ 4 ـ كۈنى 7 ـ نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ 21 ـ يىغىنىدا ماقۇللانغان، 2006 ـ يىل 12 ـ ئاينىڭ 29 ـ كۈنى 10 ـ نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلقنىڭ قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ 25 ـ يىغىنىدا 1 ـ قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈلگەن، 2012 ـ يىل 10 ـ ئاينىڭ 26 ـ كۈنى 11 ـ نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلقنى قوغداش كومىتېتى 29 ـ يىغىنىنىڭ «< جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش قانۇنى > غا تۈزىتىش كىرگۈزۈش توغرىسىدىكى قارارى»غا ئاساسەن، 2020 ـ يىل تۈزىتىش كىرگۈزۈلگەن
10-ئاينىڭ 17-كۈنى 13-نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتى 22-يىغىنىدا 2-قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈلدى )

مۇندەرىجە

1-باب ئومۇمىي پىرىنسىپ

2-باب ئائىلىدە قوغداش

3-باب مەكتەپتە قوغداش

4-باب ئىجتىمائىي مۇھاپىزەت

5-باب توردا قوغداش

6-باب ھۆكۈمەت قوغداش

7-باب قانۇن يۈرگۈزۈشتە قوغداش

8-باب قانۇن جاۋابكارلىقى

9-باب قوشۇمچە پىرىنسىپ

1-باب ئومۇمىي پىرىنسىپ

1-ماددا بۇ قانۇن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىنى قوغداش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى كاپالەتلەندۈرۈش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئەخلاقىي، ئەقلىي، جىسمانىي، گۈزەللىك، ئەمگەك جەھەتلەردە ئەتراپلىق يېتىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، غايىلىك، ئەخلاقلىق، مەدەنىيەتلىك، ئىنتىزامچان سوتسىيالىزم قۇرغۇچىلىرى ۋە ئىزباسارلىرىنى يېتىشتۈرۈش، مىللەتنى گۈللەندۈرۈش ئۇلۇغ ۋەزىپىسىنى زىممىسىگە ئالالايدىغان دەۋر يېڭى كىشىلىرىنى يېتىشتۈرۈش مەقسىتىدە، ئاساسىي قانۇنغا بىنائەن چىقىرىلدى.

2-ماددا بۇ قانۇندا ئېيتىلغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەر 18 ياشقا توشمىغان پۇقرالارنى كۆرسىتىدۇ.

3-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ياشاش ھوقۇقى، تەرەققىي قىلىش ھوقۇقى، قوغدىلىش ھوقۇقى، قاتنىشىش ھوقۇقى قاتارلىق ھوقۇقلىرىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەر تۈرلۈك ھوقۇقلاردىن قانۇن بويىچە باراۋەر بەھرىمەن بولىدۇ، ئۆزى ۋە ئۇنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ مىللىتى، ئىرقى، جىنسى، نوپۇسى، كەسپى، دىنىي ئېتىقادى، بىلىم دەرىجىسى، ئائىلە ئەھۋالى، جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىق ئەھۋالى قاتارلىقلار سەۋەبىدىن كەمسىتىشكە ئۇچرىمايدۇ.

4-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداشتا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئەڭ پايدىلىق بولۇش پىرىنسىپىدا چىڭ تۇرۇش كېرەك.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان ئىشلارنى بىر تەرەپ قىلىشتا، تۆۋەندىكى تەلەپلەرگە ئۇيغۇن كېلىش كېرەك :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئالاھىدە، ئالدىن قوغداش؛

( 2 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئىنسانىي ئىززىتىگە ھۆرمەت قىلىش؛

( 3 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ شەخسىيەت ھوقۇقى ۋە شەخسىي ئۇچۇرىنى قوغداش؛

( 4 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىق تەرەققىياتىنىڭ قانۇنىيىتى ۋە ئالاھىدىلىكىگە ماسلىشىش؛

( 5 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىكرىنى ئاڭلاش؛

( 6 ) قوغداش بىلەن تەربىيەلەشنى بىرلەشتۈرۈش.

5-ماددا دۆلەت، جەمئىيەت، مەكتەپ ۋە ئائىلە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە غايە تەربىيەسى، ئەخلاق تەربىيەسى، پەن-مەدەنىيەت تەربىيەسى، قانۇنچىللىق تەربىيەسى، دۆلەت خەۋپسىزلىكى تەربىيەسى، ساغلاملىق تەربىيەسى، ئەمگەك تەربىيەسى بېرىشى، ۋەتەنپەرۋەرلىك، كوللېكتىۋىزم ۋە جۇڭگوچە سوتسىيالىزم تەربىيەسىنى كۈچەيتىشى كېرەك،
ۋەتەننى، خەلقنى، ئەمگەكنى، ئىلىم-پەننى، سوتسىيالىزمنى سۆيىدىغان ئىجتىمائىي ئەخلاق يېتىلدۈرۈش، كاپىتالىزم، فېئودالىزم ۋە باشقا چىرىك ئىدىيەلەرنىڭ چىرىتىشىگە قارشى تۇرۇش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى سوتسىيالىستىك يادرولۇق قىممەت قارىشى تۇرغۇزۇش ۋە ئەمەلىيەتتە كۆرسىتىشكە يېتەكلەش.

6-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش دۆلەت ئورگانلىرى، قوراللىق كۈچلەر، پارتىيە، خەلق تەشكىلاتلىرى، كارخانا-كەسپىي ئورۇنلار، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار، شەھەر-يېزىلاردىكى ئاساسىي قاتلام ئامما ئاپتونومىيە تەشكىلاتلىرى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ۋەسىيلىرى، شۇنىڭدەك قۇرامىغا يەتكەن باشقا كىشىلەرنىڭ ئورتاق مەسئۇلىيىتى.

دۆلەت، جەمئىيەت، مەكتەپ ۋە ئائىلە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى قوغداش، ئۆزىنى قوغداش ئېڭى ۋە ئىقتىدارىنى كۈچەيتىش توغرىسىدا تەربىيە بېرىشى ۋە ياردەم بېرىشى كېرەك.

7-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قانۇن بويىچە ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئالىدۇ.

دۆلەت تەدبىر قوللىنىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشىغا يېتەكچىلىك قىلىدۇ، مەدەت بېرىدۇ، ياردەم بېرىدۇ ۋە نازارەت قىلىدۇ.

8-ماددا ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىنى خەلق ئىگىلىكى ۋە ئىجتىمائىي تەرەققىيات يىرىك پىلانىغا كىرگۈزۈشى، مۇناسىۋەتلىك خىراجەتنى شۇ دەرىجىلىك ھۆكۈمەت خامچوتىغا كىرگۈزۈشى كېرەك.

9-ماددا ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىنى ماسلاشتۇرۇش مېخانىزمى ئورنىتىپ، مۇناسىۋەتلىك تارماقلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى باشقۇرۇش خىزمىتىنى ئۆز مەسئۇلىيىتى دائىرىسىدە ياخشى ئىشلىشىگە بىرتۇتاش پىلانلاپ، ئۇنى ماسلاشتۇرۇشى، ھەيدەكچىلىك قىلىشى ۋە يېتەكلىشى كېرەك.
ماسلاشتۇرۇش مېخانىزمىنىڭ كونكرېت خىزمىتىنى ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ خەلق ئىشلىرى تارمىقى ئۈستىگە ئالىدۇ، ئۆلكە دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرىمۇ ئۆز جايىنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالىغا ئاساسەن باشقا مۇناسىۋەتلىك تارماقلارنىڭ ئۈستىگە ئالىدىغانلىقىنى بېكىتسە بولىدۇ.

10-ماددا كوممۇنىستىك ياشلار ئىتتىپاقى، ئاياللار بىرلەشمىسى، ئىشچىلار ئۇيۇشمىسى، مېيىپلەر بىرلەشمىسى، ئەۋلادلارغا كۆڭۈل بۆلۈش خىزمىتى كومىتېتى، ياشلار بىرلەشمىسى، ئوقۇغۇچىلار بىرلەشمىسى، پىيونېرلار ئەترىتى، شۇنىڭدەك باشقا خەلق تەشكىلاتلىرى، مۇناسىۋەتلىك ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرى، خەلق تەپتىش مەھكىمىلىرى، خەلق سوت مەھكىمىلىرىگە ياردەملىشىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىنى ياخشى ئىشلەپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى قوغدىشى كېرەك.

11-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخس قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا پايدىسىز ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە دەخلى-تەرۇز قىلىدىغان ئەھۋاللارنى بايقىغاندا، نەسىھەت قىلىپ توسۇشقا، توسۇشقا ياكى جامائەت خەۋپسىزلىكى، خەلق ئىشلىرى، مائارىپ قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك تارماقلارغا پاش قىلىش، ئەرز-شىكايەت قىلىشقا ھوقۇقلۇق.

دۆلەت ئورگىنى، شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچرىشىدىغان ئورۇنلار ۋە ئۇلارنىڭ خادىملىرى خىزمەت جەريانىدا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىنىڭ زىيانكەشلىككە ئۇچرىغانلىقى، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان دەپ گۇمان قىلىنغانلىقى ياكى باشقا خەتەرلىك ئەھۋالغا دۇچ كەلگەنلىكىنى بايقىسا، جامائەت خەۋپسىزلىكى، خەلق ئىشلىرى، مائارىپ قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك تارماقلارغا دەرھال دوكلات قىلىشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان پاش قىلىش، ئەرز-شىكايەت ياكى دوكلاتنى تاپشۇرۇۋالغان مۇناسىۋەتلىك تارماقلار قانۇن بويىچە ۋاقتىدا قوبۇل قىلىشى، بىر تەرەپ قىلىشى ھەمدە بىر تەرەپ قىلىش نەتىجىسىنى مۇۋاپىق ئۇسۇلدا مۇناسىۋەتلىك ئورۇن ۋە خادىملارغا ئۇقتۇرۇشى كېرەك.

12-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش جەھەتتىكى پەن تەتقىقاتقا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىپ، مۇناسىۋەتلىك پەنلەرنى تەسىس قىلىپ، مۇناسىۋەتلىك كەسىپلەرنى تەسىس قىلىپ، ئىختىساسلىقلارنى يېتىشتۈرۈشنى كۈچەيتىدۇ.

13-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئىستاتىستىكىلىق تەكشۈرۈش تۈزۈمىنى ئورنىتىپ ۋە مۇكەممەللەشتۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ساغلاملىقى، تەربىيەلىنىشى قاتارلىق ئەھۋاللارنى ئىستاتىستىكا قىلىش، تەكشۈرۈش ۋە تەھلىل قىلىشنى قانات يايدۇرىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداشقا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى ئېلان قىلىدۇ.

14-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداشتا كۆرۈنەرلىك نەتىجىگە ئېرىشكەن تەشكىلات ۋە شەخسلەرنى تەقدىرلەيدۇ ۋە مۇكاپاتلايدۇ.

2-باب ئائىلىدە قوغداش

15-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ئائىلە تەربىيەسى بىلىملىرىنى ئۆگىنىشى، ئائىلە تەربىيەسى يېتەكچىلىكىنى قوبۇل قىلىشى، ياخشى، ئىناق، مەدەنىي ئائىلە مۇھىتى يارىتىشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتكەن ئائىلىلەرنىڭ ئورتاق تۇرمۇش كەچۈرىدىغان باشقا ئەزالىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى بېقىشى، تەربىيەلىشى ۋە قوغدىشىغا ياردەملىشىشى كېرەك.

16-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى تۆۋەندىكى ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشى كېرەك :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تۇرمۇش، ساغلاملىق، بىخەتەرلىك قاتارلىق جەھەتلەردە كاپالەتكە ئىگە قىلىش؛

( 2 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ فىزىيولوگىيەلىك، پىسخىكىلىق ئەھۋالى ۋە ھېسسىيات ئېھتىياجىغا كۆڭۈل بۆلۈش؛

( 3 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئىنتىزامغا، قانۇنغا رىئايە قىلىش، ئىقتىسادچىل-تېجەشلىك بولۇش، ياخشى ئىدىيەۋى ئەخلاق-پەزىلەت ۋە ھەرىكەت ئادىتى يېتىلدۈرۈشكە تەربىيە بېرىش ۋە ئۇلارنى يېتەكلەش؛

( 4 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە بىخەتەرلىك تەربىيەسى بېرىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئۆزىنى قوغداش ئېڭى ۋە ئىقتىدارىنى ئۆستۈرۈش؛

( 5 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تەربىيەلىنىش ھوقۇق-مەنپەئىتىگە ھۆرمەت قىلىش، ئوقۇش يېشىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇن بويىچە مەجبۇرىيەت مائارىپىنى قوبۇل قىلىشى ھەمدە تاماملىشىنى كاپالەتلەندۈرۈش؛

( 6 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ دەم ئېلىش، كۆڭۈل ئېچىش ۋە تەنتەربىيە چېنىقىش ۋاقتىنى كاپالەتلەندۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىققا پايدىلىق پائالىيەتلەرنى قىلىشقا يېتەكلەش؛

( 7 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ مال-مۈلكىنى ئوبدان باشقۇرۇش ۋە قوغداش؛

( 8 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قانۇن بويىچە ۋاكالىتەن ھەق تەلەپ قانۇن ھەرىكىتى قىلغانلار؛

( 9 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ناچار قىلمىشى ۋە قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى توسۇش ھەمدە مۇۋاپىق باشقۇرۇش-تەربىيەلەش؛

( 10 ) ئادا قىلىشقا تېگىشلىك باشقا ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتى.

17-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى تۆۋەندىكى قىلمىشلارنى سادىر قىلسا بولمايدۇ :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى خورلاش، تاشلىۋېتىش، قانۇنسىز بېقىشقا بېرىش ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئائىلە زۇلۇمى سېلىش؛

( 2 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىش سادىر قىلىشقا يول قويۇش، قۇتراتقۇلۇق قىلىش ياكى ئۇنىڭدىن پايدىلىنىپ قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىشلار بىلەن شۇغۇللىنىش؛

（三）放任、唆使未成年人参与邪教、迷信活动或者接受恐怖主义、分裂主义、极端主义等侵害；

( 4 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تاماكا چېكىشكە يول قويۇش، كۈشكۈرتۈش ( ئېلېكتىرونلۇق تاماكىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، باشقىلار بىلەن ئوخشاش )، ھاراق ئىچىش، قىمار ئويناش، سەرگەردان بولۇپ تىلەمچىلىك قىلىش ياكى باشقىلارنى بوزەك قىلىش؛

( 5 ) مەجبۇرىيەت مائارىپىنى قوبۇل قىلىشقا تېگىشلىك قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئوقۇشسىز قويۇش، ئوقۇشتىن توختاپ قېلىشقا يول قويۇش ياكى مەجبۇرلاش؛

( 6 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تورغا بېرىلىپ كېتىشكە، ئۇلارنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ياكى تەسىر يەتكۈزۈش ئېھتىمالى بولغان كىتاب، گېزىت-ژۇرنال، كىنو، رادىيو-تېلېۋىزىيە پىروگراممىسى، ئۈن-سىن بۇيۇملىرى، ئېلېكتىرونلۇق نەشر بۇيۇملىرى ۋە تور ئۇچۇرى قاتارلىقلار بىلەن ئۇچرىشىشقا يول قويۇش؛

( 7 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تىجارەت خاراكتېرلىك كۆڭۈل ئېچىش سورۇنى، قاۋاقخانا، ئالاقە تورىدا تورغا چىقىش مۇلازىمەت تىجارەت سورۇنى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پائالىيىتىگە ماس كەلمەيدىغان سورۇنلارغا كىرىشىگە يول قويۇش؛

( 8 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ دۆلەت بەلگىلىمىسىدىن باشقا ئەمگەك بىلەن شۇغۇللىنىشىغا يول قويۇش ياكى مەجبۇرلاش؛

( 9 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ توي قىلىشىغا ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ئۈچۈن ئۆيلىنىش ئەھدىنامىسى تۈزۈشىگە يول قويۇش، مەجبۇرلاش؛

( 10 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ مال-مۈلكىنى قانۇنغا خىلاپ ھالدا بىر تەرەپ قىلىش، يۇتۇۋېلىش ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن پايدىلىنىپ نامۇۋاپىق مەنپەئەتكە ئېرىشىش؛

( 11 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا، مال-مۈلۈك ھوقۇق-مەنپەئىتىگە دەخلى-تەرۇز قىلىدىغان ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش مەجبۇرىيىتىنى قانۇن بويىچە ئادا قىلمايدىغان باشقا قىلمىشلار.

18-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە بىخەتەر ئائىلە تۇرمۇش مۇھىتى يارىتىپ بېرىشى، توك سوقۇۋېتىش، كۆيۈپ يارىلىنىش، چۈشۈپ كېتىش قاتارلىق زىيانلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بىخەتەرلىك يوشۇرۇن خەۋپىنى ۋاقتىدا تۈگىتىشى كېرەك؛
بالىلار بىخەتەرلىك ئورۇندۇقى سەپلەش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قاتناش قائىدىسىگە رىئايە قىلىش توغرىسىدا تەربىيە بېرىش قاتارلىق تەدبىرلەرنى قوللىنىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قاتناش ھادىسىسىنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش؛
دالا بىخەتەرلىكىنى قوغداش ئېڭىنى ئۆستۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەردە سۇدا تۇنجۇقۇپ قېلىش، ھايۋانلارنىڭ زەخىملىنىشى قاتارلىق ھادىسىلەرنىڭ يۈزبېرىشىدىن ساقلىنىش كېرەك.

19-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ يېشى ۋە ئەقلىي تەرەققىيات ئەھۋالىغا ئاساسەن، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ھوقۇق-مەنپەئىتىگە مۇناسىۋەتلىك قارار چىقىرىشتىن بۇرۇن، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىكرىنى ئاڭلىشى، ئۇلارنىڭ ھەقىقىي ئارزۇسىنى تولۇق ئويلىشىشى كېرەك.

20-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىنىڭ زىيانكەشلىككە ئۇچرىغانلىقىنى، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان دەپ گۇمان قىلىنغانلىقىنى ياكى باشقا قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنىڭ دەخلى-تەرۇزغا ئۇچرىغانلىقىنى بايقىسا، ۋاقتىدا ئەھۋال ئىگىلىشى ھەمدە قوغداش تەدبىرى قوللىنىشى كېرەك؛
ئەھۋال ئېغىرلىرىنى جامائەت خەۋپسىزلىكى، خەلق ئىشلىرى، مائارىپ تارمىقى قاتارلىق تارماقلارغا دەرھال مەلۇم قىلىش كېرەك.

21-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى سەككىز ياشقا توشمىغان ياكى جىسمانىي، پىسخىكىلىق سەۋەب تۈپەيلىدىن ئالاھىدە ئېتىبار بېرىشكە تېگىشلىك قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قارىغۇچىسى يوق ھالەتتە قويماسلىقى ياكى ئۇلارنى ھەق تەلەپ ھەرىكەت ئىقتىدارى يوق، ھەق تەلەپ ھەرىكەت ئىقتىدارىنىڭ چەكلىنىشى بار، ئېغىر يۇقۇملۇق كېسىلى بار ياكى باشقا مۇۋاپىق كەلمەيدىغانلارنىڭ ۋاقىتلىق بېقىشىغا تاپشۇرۇپ بەرسە بولمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى 16 ياشقا توشمىغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ۋەسىيلىكتىن ئايرىلىپ يالغۇز تۇرمۇش كەچۈرگۈزسە بولمايدۇ.

22-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى سىرتقا چىقىپ ئىشلەش قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن مەلۇم مۇددەت ئىچىدە ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى تولۇق ئادا قىلالمىسا، قاراش ئىقتىدارىغا ئىگە تولۇق ھەق تەلەپ ھەرىكەت ئىقتىدارىغا ئىگە كىشىگە ۋاكالىتەن قاراپ بېرىشنى ھاۋالە قىلىشى كېرەك؛
يولسىز سەۋەبلەر بىلەن باشقىلارغا ئۆزىنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىشنى ھاۋالە قىلىشقا بولمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ھاۋالە قىلىنغۇچىنى بېكىتكەندە، ئۇلارنىڭ ئەخلاق-پەزىلىتى، ئائىلە ئەھۋالى، جىسمانىي-روھىي ساغلاملىق ئەھۋالى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن بولغان تۇرمۇش ۋە ھېسسىيات جەھەتتىكى ئالاقىسى قاتارلىق ئەھۋاللارنى ئۇنىۋېرسال ئويلىشىشى ھەمدە ئىپادىلەش ئىقتىدارى بار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىكرىنى ئاڭلىشى كېرەك.

تۆۋەندىكى ئەھۋاللارنىڭ بىرى كۆرۈلسە، ھاۋالە قىلىنغۇچى بولۇشقا بولمايدۇ :

( 1 ) جىنسىي زىيانكەشلىك قىلىش، خورلاش، تاشلىۋېتىش، ئالداپ سېتىش، زوراۋانلىق بىلەن زەخىملەندۈرۈش قاتارلىق قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىشلارنى سادىر قىلغانلار؛

( 2 ) زەھەر چېكىش، ھاراق ئىچىش، قىمار ئويناش قاتارلىق ناچار ئادەتلىرى بولۇش؛

( 3 ) ۋەسىيلىك، ھالىدىن خەۋەر ئېلىش مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشنى رەت قىلغان ياكى ئۇزاققىچە سۇسلۇق قىلغانلار؛

( 4 ) ھاۋالە قىلىنغۇچى بولۇشقا مۇۋاپىق كەلمەيدىغان باشقا ئەھۋاللار.

23-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ھاۋالە قىلىپ ھالىدىن خەۋەر ئېلىش ئەھۋالىنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ئوقۇۋاتقان مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ۋە ئەمەلىي تۇرۇشلۇق جايدىكى ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتىغا ۋاقتىدا يازما ئۇقتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر تۇرۇۋاتقان مەكتەپ، بالىلار بازىسى بىلەن بولغان ئالاقىنى كۈچەيتىشى كېرەك؛
قۇرامىغا يەتمىگەنلەر، ھاۋالە قىلىنغۇچىلار بىلەن ھەپتىدە ئاز دېگەندە بىر قېتىم ئالاقىلىشىش ۋە پىكىر ئالماشتۇرۇش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تۇرمۇش، ئۆگىنىش، پىسخىكا قاتارلىق ئەھۋاللىرىنى ئىگىلەش ھەمدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قېرىنداشلىق مېھرى بىلەن غەمخورلۇق قىلىش كېرەك.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ھاۋالە قىلىنغۇچى، شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى، مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قاتارلىقلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىسخىكىسى، ھەرىكىتىنىڭ نورمالسىزلىقى توغرىسىدىكى ئۇقتۇرۇشىنى تاپشۇرۇۋالغاندىن كېيىن، ۋاقتىدا ئارىلىشىش تەدبىرى قوللىنىشى كېرەك.

24-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ئاجراشقاندا، قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتىنى بېقىش، تەربىيەلەش، كۆرۈش، مال-مۈلۈك قاتارلىق ئىشلارنى مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىشى، ئىپادىلەش ئىقتىدارى بار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىكرىنى ئاڭلىشى كېرەك.
قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتىنى بۇلاپ كېتىش، تىقىۋېلىش قاتارلىق ئۇسۇللار بىلەن بېقىش ھوقۇقىنى تالىشىشقا بولمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ئاجراشقاندىن كېيىن، قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتىنى بىۋاسىتە باقمايدىغان تەرەپ كېلىشىم، خەلق سوت مەھكىمىسى ھۆكۈم چىقارغان ياكى مۇرەسسەدە بېكىتكەن ۋاقىت ۋە ئۇسۇل بويىچە، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئۆگىنىشى، تۇرمۇشىغا تەسىر يەتكۈزمىگەن ئەھۋالدا قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتنى يوقلىغاندا، بىۋاسىتە باققان تەرەپ ماسلىشىشى كېرەك، لېكىن خەلق سوت مەھكىمىسى يوقلاش ھوقۇقىنى قانۇن بويىچە توختىتىپ تۇرغانلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

3-باب مەكتەپتە قوغداش

25-ماددا مەكتەپلەر دۆلەتنىڭ مائارىپ فاڭجېنىنى ئومۇميۈزلۈك ئىزچىللاشتۇرۇپ، ئەخلاق ئارقىلىق ئادەم تەربىيەلەشتە چىڭ تۇرۇپ، ساپا مائارىپىنى يولغا قويۇپ، مائارىپ سۈپىتىنى ئۆستۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىلىش ئىقتىدارى، ھەمكارلىشىش ئىقتىدارى، يېڭىلىق يارىتىش ئىقتىدارى ۋە ئەمەلىيەت ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈشكە ئەھمىيەت بېرىپ، قۇرامىغا يەتمىگەن بالىلارنىڭ ئەتراپلىق يېتىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈشى كېرەك.

مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنى قوغداش خىزمەت تۈزۈمىنى ئورنىتىپ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەرىكەت ئۆلچىمىنى تاكامۇللاشتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلاردا قانۇن-ئىنتىزامغا رىئايە قىلىدىغان ياخشى ھەرىكەت ئادىتىنى يېتىلدۈرۈشى كېرەك.

26-ماددا بالىلار باغچىسى تەربىيەلەش، تەربىيەلەش خىزمىتىنى ياخشى ئىشلەپ، بالىلارنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي تەرەققىيات قانۇنىيىتىگە ئەمەل قىلىپ، مەرىپەت تەربىيەسىنى يولغا قويۇپ، بالىلارنىڭ تەن ساپاسى، ئەقلىي ئىقتىدارى، ئەخلاق-پەزىلىتى قاتارلىق جەھەتلەردە ئىناق تەرەققىي قىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈشى كېرەك.

27-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسىدىكى ئوقۇتقۇچى، ئىشچى-خىزمەتچىلەر قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئىنسانىي ئىززىتىگە ھۆرمەت قىلىشى كېرەك، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تەن جازاسى، شەكلى ئۆزگەرگەن تەن جازاسى بېرىشكە ياكى ئۇلارنىڭ ئىنسانىي ئىززىگە ھاقارەت كەلتۈرىدىغان باشقا قىلمىشلارنى سادىر قىلسا بولمايدۇ.

28-ماددا مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ تەربىيەلىنىش ھوقۇقىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك، دۆلەتنىڭ بەلگىلىمىسىگە خىلاپ ھالدا قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنى قوغلىۋەتسە، شەكلىنى ئۆزگەرتىپ قوغلىۋەتسە بولمايدۇ.

مەكتەپلەر مەجبۇرىيەت مائارىپىنى تېخى تاماملىمىغان ئوقۇشتىن توختاپ قالغان قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنى تىزىملىتىشى ھەمدە ئوقۇشنى نەسىھەت قىلىپ قايتۇرۇشى كېرەك؛
نەسىھەت قىلىپ قايتۇرۇش ئۈنۈم بەرمىسە، مائارىپ مەمۇرىي تارمىقىغا ۋاقتىدا يازما دوكلات قىلىش كېرەك.

29-ماددا مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارغا كۆڭۈل بۆلۈشى، كۆيۈنۈشى كېرەك، ئائىلە، بەدەن، پىسخىكا، ئۆگىنىش ئىقتىدارى قاتارلىق ئەھۋاللار سەۋەبىدىن ئوقۇغۇچىلارنى كەمسىتسە بولمايدۇ.
ئائىلىسىدە قىيىنچىلىقى بار، جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتە توسالغۇغا ئۇچرىغان ئوقۇغۇچىلارغا غەمخورلۇق قىلىش كېرەك؛
ھەرىكىتى بىنورمال، ئۆگىنىشتە قىيىنچىلىقى بار ئوقۇغۇچىلارغا سەۋرچانلىق بىلەن ياردەم بېرىش كېرەك.

مەكتەپلەر ھۆكۈمەتنىڭ ئالاقىدار تارماقلىرىغا ماسلىشىپ، ئۆيدە قالغان قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلار، قىيىن ئەھۋالدا قالغان قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۇچۇر ئارخىپىنى تۇرغۇزۇپ، غەمخورلۇق قىلىش، ياردەم بېرىش-يۆلەش خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇشى كېرەك.

30-ماددا مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ جىسمانىي-روھىي تەرەققىيات ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن، ئىجتىمائىي تۇرمۇش يېتەكچىلىكى، پىسخىكا ساغلاملىق يېتەكچىلىكى، ياشلىق مەزگىلى تەربىيەسى ۋە ھاياتلىق تەربىيەسى بېرىشى كېرەك.

31-ماددا مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنى ئۆز يېشىغا مۇناسىپ كۈندىلىك تۇرمۇش ئەمگىكى، ئىشلەپچىقىرىش ئەمگىكى ۋە مۇلازىمەت خاراكتېرلىك ئەمگەككە قاتنىشىشقا تەشكىللىشى، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ زۆرۈر ئەمگەك بىلىملىرى ۋە ماھارىتىنى ئىگىلەپ، ياخشى ئەمگەك ئادىتى يېتىلدۈرۈشىگە ياردەم بېرىشى كېرەك.

32-ماددا مەكتەپلەر، يەسلىلەر ئىقتىسادچىل-تېجەشلىك بولۇش، ئىسراپچىلىققا قارشى تۇرۇش، ئاشلىقنى قەدىرلەش، مەدەنىي غىزالىنىش قاتارلىق تەشۋىق-تەربىيە پائالىيەتلىرىنى قانات يايدۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئىسراپچىلىق نومۇس، تېجەشلىك بولۇش شەرەپ دەيدىغان ئاڭنى تۇرغۇزۇشىغا، مەدەنىي، ساغلام، يېشىل، مۇھىت ئاسرايدىغان تۇرمۇش ئادىتى يېتىلدۈرۈشىگە ياردەم بېرىشى كېرەك.

33-ماددا مەكتەپلەر قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى بىلەن ئۆزئارا ماسلىشىشى، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۆگىنىش ۋاقتىنى مۇۋاپىق ئورۇنلاشتۇرۇشى، ئۇلارنىڭ دەم ئېلىش، كۆڭۈل ئېچىش ۋە تەنتەربىيە چېنىقىش ۋاقتىغا كاپالەتلىك قىلىشى كېرەك.

مەكتەپلەر دۆلەتنىڭ قانۇندا بەلگىلەنگەن ھېيت-بايرام كۈنلىرى، دەم ئېلىش كۈنلىرى ۋە قىشلىق، يازلىق دەم ئېلىش كۈنلىرىنى ئىگىلىۋېلىپ، مەجبۇرىيەت مائارىپى باسقۇچىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنى كوللېكتىپ دەرس تولۇقلاشقا تەشكىللەپ، ئۇلارنىڭ ئۆگىنىش يۈكىنى ئېغىرلاشتۇرۇۋەتسە بولمايدۇ.

بالىلار باغچىسى، مەكتەپ سىرتىدىكى تەربىيەلەش ئاپپاراتلىرى ئوقۇش يېشىغا توشمىغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە باشلانغۇچ مەكتەپ دەرسى تەربىيەسى بەرسە بولمايدۇ.

34-ماددا مەكتەپلەر، بالىلار باغچىسى زۆرۈر ساقلىقنى ساقلاش شارائىتى يارىتىپ بېرىشى، سەھىيە-ساغلاملىق تارمىقىنىڭ مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان، يەسلىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ساقلىقنى ساقلاش خىزمىتىنى ياخشى ئىشلىشىگە ھەمكارلىشىشى كېرەك.

35-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى بىخەتەرلىك باشقۇرۇش تۈزۈمىنى ئورنىتىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە بىخەتەرلىك تەربىيەسى بېرىشى، ئامانلىق ساقلاش ئەسلىھەلىرىنى مۇكەممەللەشتۈرۈپ، ئامانلىق ساقلاش خادىملىرىنى قويۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان، يەسلىدە تۇرۇۋاتقان مەزگىلدىكى جىسمانىي بىخەتەرلىكى ۋە مال-مۈلۈك بىخەتەرلىكىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك.

مەكتەپ، يەسلىلەر قۇرامىغا يەتمىگەن كىشىلەرنىڭ جىسمانىي بىخەتەرلىكى، جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان مەكتەپ ياتىقى ۋە باشقا ئەسلىھە، سورۇنلاردا مائارىپ ئوقۇتۇشى پائالىيىتى ئېلىپ بارسا بولمايدۇ.

مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى مەدەنىيەت، كۆڭۈل ئېچىش، ئىجتىمائىي ئەمەلىيەت قاتارلىق كوللېكتىپ پائالىيەتلەرگە قاتنىشىشقا ئورۇنلاشتۇرۇشتا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىنى قوغدىشى، جىسمانىي زەخىم ھادىسىسى يۈزبېرىشنىڭ ئالدىنى ئېلىشى كېرەك.

36-ماددا مەكتەپ ئاپتوموبىلى ئىشلىتىدىغان مەكتەپلەر، يەسلىلەر مەكتەپ ئاپتوموبىلى بىخەتەرلىكىنى باشقۇرۇش تۈزۈمىنى ئورنىتىپ ۋە مۇكەممەللەشتۈرۈپ، بىخەتەرلىك باشقۇرۇش خادىملىرىنى قويۇپ، مەكتەپ ئاپتوموبىلىنىڭ بىخەتەرلىكىنى قەرەللىك تەكشۈرۈپ، مەكتەپ ئاپتوموبىلى شوپۇرلىرىغا بىخەتەرلىك تەربىيەسى بېرىشى ھەمدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مەكتەپ ئاپتوموبىلىغا بىخەتەر ئولتۇرۇش بىلىملىرىنى چۈشەندۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەردە مەكتەپ ئاپتوموبىلى بىخەتەرلىك ھادىسىلىرىنى جىددىي بىر تەرەپ قىلىش ماھارىتى يېتىلدۈرۈشى كېرەك.

37-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ئېھتىياجغا قاراپ، تەبىئىي ئاپەت، ھادىسە، ئاپەت، ئاممىۋى سەھىيە ۋەقەسى قاتارلىق تاسادىپىي ۋەقەلەر ۋە تاسادىپىي زەخىمگە تاقابىل تۇرۇش لايىھەسى تۈزۈپ، مۇناسىپ ئەسلىھەلەرنى سەپلىشى ھەمدە قەرەللىك زۆرۈر مانېۋىر ئۆتكۈزۈشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن مەكتەپ ئىچى، يەسلى ئىچىدە ياكى شۇ مەكتەپ، شۇ يەسلى تەشكىللىگەن مەكتەپ سىرتى، يەسلى سىرتىدىكى پائالىيەتتە جىسمانىي زەخىم ھادىسىسى يۈزبەرگەنلىرىنى مەكتەپ، بالىلار باغچىسى دەرھال قۇتقۇزۇشى، مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىگە ۋاقتىدا ئۇقتۇرۇشى ھەمدە ئالاقىدار تارماقلارغا دوكلات قىلىشى كېرەك.

38-ماددا مەكتەپلەر، بالىلار باغچىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى سودا پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىشقا ئورۇنلاشتۇرسا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئاتا-ئانىسىغا ياكى باشقا ۋەسىيلىرىگە بەلگىلەنگەن تاۋار ۋە مۇلازىمەتنى بازارغا سالسا ياكى سېتىۋېلىشنى تەلەپ قىلسا بولمايدۇ.

مەكتەپ، يەسلىلەر مەكتەپ سىرتىدىكى تەربىيەلەش ئاپپاراتلىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ھەقلىق دەرس يېتەكچىلىكى بىلەن تەمىنلىسە بولمايدۇ.

39-ماددا مەكتەپلەر ئوقۇغۇچىلارنى بوزەك قىلىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى تىزگىنلەش خىزمەت تۈزۈمىنى ئورنىتىپ، ئوقۇتقۇچى، ئىشچى-خىزمەتچىلەر، ئوقۇغۇچىلار قاتارلىقلارغا ئوقۇغۇچىلارنى بوزەك قىلىشنىڭ ئالدى ۋە ئۇنى تىزگىنلەش تەربىيەسى ۋە تەربىيەسىنى قانات يايدۇرۇشى كېرەك.

مەكتەپ ئوقۇغۇچىلارنى بوزەك قىلىش قىلمىشىنى دەرھال توسۇشى، بوزەك قىلىشنى ۋە قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ بوزەك قىلىش قىلمىشىنى بېكىتىش ۋە بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىشىنى ئۇقتۇرۇش قىلىشى كېرەك؛
قۇرامىغا يەتمىگەن ئالاقىدار ئوقۇغۇچىلارغا ۋاقتىدا پىسخىكا جەھەتتىن يېتەكچىلىك قىلىش، تەربىيە بېرىش ۋە يېتەكلەش؛
قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ مۇناسىۋەتلىك ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىگە زۆرۈر ئائىلە تەربىيەسى، يېتەكچىلىكى بېرىش كېرەك.

مەكتەپ بوزەك قىلىشنى سادىر قىلغان قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارغا قارىتا، بوزەك قىلىش قىلمىشىنىڭ خاراكتېرى ۋە دەرىجىسىگە قاراپ، قانۇن بويىچە باشقۇرۇپ تەربىيەلەشنى كۈچەيتىشى كېرەك.
مەكتەپلەر ئېغىر بوزەك قىلىش قىلمىشلىرىنى يوشۇرماسلىقى، گۇڭئەن ئورگىنى، مائارىپ مەمۇرىي تارمىقىغا ۋاقتىدا مەلۇم قىلىشى ھەمدە ئالاقىدار تارماقلارنىڭ قانۇن بويىچە بىر تەرەپ قىلىشىغا ماسلىشىشى كېرەك.

40-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئالدىنى ئېلىش خاراكتېرلىك زىيانكەشلىك قىلىش، جىنسىي پاراكەندىچىلىك سېلىش خىزمەت تۈزۈمىنى ئورنىتىشى كېرەك.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە جىنسىي زىيانكەشلىك قىلىش، جىنسىي پاراكەندىچىلىك سېلىش قاتارلىق قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىشلارنى مەكتەپ، بالىلار باغچىسى يوشۇرسا بولمايدۇ، جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، مائارىپ مەمۇرىي تارمىقىغا ۋاقتىدا مەلۇم قىلىشى ھەمدە ئالاقىدار تارماقلارنىڭ قانۇن بويىچە بىر تەرەپ قىلىشىغا ماسلىشىشى كېرەك.

مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا يېشىغا ئۇيغۇن كېلىدىغان جىنسىي تەربىيەنى قانات يايدۇرۇشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش خاراكتېرلىك زىيانكەشلىك قىلىش، جىنسىي پاراكەندىچىلىكتىن ئۆزىنى قوغداش ئېڭى ۋە ئىقتىدارىنى ئۆستۈرۈشى كېرەك.
جىنسىي زىيانكەشلىككە، جىنسىي پاراكەندىچىلىككە ئۇچرىغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا، مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ۋاقتىدا ئالاقىدار قوغداش تەدبىرى قوللىنىشى كېرەك.

41-ماددا بوۋاقلار-بالىلارنى بېقىش مۇلازىمەت ئاپپاراتى، دەسلەپكى تەربىيە مۇلازىمەت ئاپپاراتى، مەكتەپ سىرتىدىكى تەربىيەلەش ئاپپاراتى، مەكتەپ سىرتىنى ۋاكالىتەن باشقۇرۇش ئاپپاراتى قاتارلىقلار مۇشۇ بابتىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىلەردىن پايدىلىنىپ، ئوخشاش بولمىغان ياش باسقۇچىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىش ئالاھىدىلىكى ۋە قانۇنىيىتىگە ئاساسەن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىنى ياخشى ئىشلىشى كېرەك.

4-باب ئىجتىمائىي مۇھاپىزەت

42-ماددا پۈتۈن جەمئىيەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە كۆڭۈل بۆلىدىغان، ئۇلارنى ئاسرايدىغان ياخشى كەيپىيات تۇرغۇزۇشى كېرەك.

دۆلەت خەلق تەشكىلاتلىرى، كارخانا، كەسپىي ئورۇنلار، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار، شۇنىڭدەك باشقا تەشكىلاتلار ۋە شەخسلەرنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشىگە پايدىلىق ئىجتىمائىي پائالىيەتلەر ۋە مۇلازىمەتلەرنى قانات يايدۇرۇشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ، قوللايدۇ ۋە يېتەكلەيدۇ.

43-ماددا شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىگە مەخسۇس ئىش ئورنى تەسىس قىلىپ مەسئۇل قىلىشى، ھۆكۈمەتنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداشقا دائىر قانۇن-نىزاملارنى تەشۋىق قىلىشىغا ياردەملىشىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى قانۇن بويىچە ئادا قىلىشىغا يېتەكچىلىك قىلىشى، ياردەم بېرىشى ۋە نازارەت قىلىشى، ئۆيدە قالغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەر، قىيىن ئەھۋالدا قالغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا ئۇچۇر ئارخىپى تۇرغۇزۇشى ھەمدە كۆيۈنۈشى، ياردەم بېرىشى-يۆلىشى كېرەك.

شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى ھۆكۈمەتنىڭ ئالاقىدار تارماقلىرىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىشنى ھاۋالە قىلىش ئەھۋالىنى نازارەت قىلىشىغا ھەمكارلىشىپ، ھاۋالە قىلىنغۇچىنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىش ئىقتىدارى كەمچىل بولۇش، ھالىدىن خەۋەر ئېلىش مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشتا سۇسلۇق قىلىش قاتارلىق ئەھۋاللىرىنى بايقىسا، ھۆكۈمەتنىڭ ئالاقىدار تارمىقىغا ۋاقتىدا مەلۇم قىلىشى ھەمدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىگە ئۇقتۇرۇپ، ھاۋالە قىلىنغۇچىنىڭ خەۋەر ئېلىش مەسئۇلىيىتىنى ئىجرا قىلىشىغا ياردەم بېرىشى ۋە ھەيدەكچىلىك قىلىشى كېرەك.

44-ماددا ۋەتەنپەرۋەرلىك تەربىيەسى بازىسى، كۇتۇپخانا، ياش-ئۆسمۈرلەر سارىيى، بالىلار پائالىيەت مەركىزى، بالىلار ئائىلىسىنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ھەقسىز ئېچىۋېتىش كېرەك؛
مۇزېي، خاتىرە سارىيى، پەن-تېخنىكا سارىيى، كۆرگەزمىخانا، گۈزەل-سەنئەت سارىيى، مەدەنىيەت سارىيى، مەھەللە ئاممىۋى پاراۋانلىق ئالاقە تورىغا چىقىش مۇلازىمەت سورۇنى، شۇنىڭدەك كىنو-تىياتىرخانا، تەنتەربىيە مەيدان-سارىيى، ھايۋانات باغچىسى، ئۆسۈملۈك باغچىسى، باغچە قاتارلىق سورۇنلارنى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمە بويىچە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ھەقسىز ياكى ئېتىبارلىق ئېچىۋېتىش كېرەك.

دۆلەت ۋەتەنپەرۋەرلىك تەربىيە بازىسى، مۇزېي، پەن-تېخنىكا سارىيى، گۈزەل سەنئەت سارىيى قاتارلىق ئاممىۋى مەيدان-سارايلاردا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مەخسۇس مەيدان تەسىس قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قاراتمىلىق مۇلازىمەت قىلىشىغا ئىلھام بېرىدۇ.

دۆلەت دۆلەت دۆلەت ئورگىنى، كارخانا، كەسپىي ئورۇن، قىسىم قاتارلىقلارنىڭ ئۆز مائارىپ بايلىقىنى يارىتىشىغا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئېچىۋېتىش كۈنى تەسىس قىلىشىغا ئىلھام بېرىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر باش تېما تەربىيەسى، ئىجتىمائىي ئەمەلىيەت، كەسىپتە سىناش قاتارلىقلارنى قوللايدۇ.

دۆلەت پەن تەتقىقات ئاپپاراتلىرى ۋە پەن-تېخنىكا تۈرىدىكى ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا پەننى ئومۇملاشتۇرۇش پائالىيىتىنى قانات يايدۇرۇشىغا ئىلھام بېرىدۇ.

45-ماددا شەھەر ئاممىۋى قاتنىشى، شۇنىڭدەك تاشيول، تۆمۈريول، سۇ يولى، ئاۋىياتسىيە يولۇچى تىرانسپورتى قاتارلىقلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىلەر بويىچە ھەقسىز ياكى ئېتىبار بېلەت باھاسىدا ئېتىبار بېرىشى كېرەك.

46-ماددا دۆلەت چوڭ تىپتىكى ئاممىۋى سورۇن، ئاممىۋى قاتناش قورالى، ساياھەت مەنزىرە رايونى، مەنزىرە نۇقتىسى قاتارلىقلارنىڭ ئانا-بالا ئۆيى، بوۋاقلار قاراش سۇپىسى، شۇنىڭدەك بالىلارنىڭ ئىشلىتىشىگە قولايلىق بولغان تەرەت ئۈسكۈنىسى، قول يۇيۇش ئورنى قاتارلىق تازىلىق ئەسلىھەلىرىنى قۇرۇشىغا ئىلھام بېرىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قولايلىق يارىتىپ بېرىدۇ.

47-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىلەرگە خىلاپلىق قىلىشىغا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئېتىبار بېرىش ياكى ئېتىبار بېرىشنى چەكلىشىگە يول قويۇلمايدۇ.

48-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشىگە پايدىلىق كىتاب، گېزىت-ژۇرنال، كىنو، رادىيو-تېلېۋىزىيە پىروگراممىسى، سەھنە سەنئەت ئەسىرى، ئۈن-سىن بۇيۇملىرى، ئېلېكتىرونلۇق نەشر بۇيۇملىرى ۋە تور ئۇچۇرى قاتارلىقلارنى ئىجاد قىلىش، نەشر قىلىش، ئىشلەش ۋە تارقىتىشقا ئىلھام بېرىدۇ.

49-ماددا ئاخبارات تاراتقۇلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش جەھەتتىكى تەشۋىقاتنى كۈچەيتىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە دەخلى-تەرۇز قىلىش قىلمىشلىرىنى ئاممىۋى پىكىر نازارەتچىلىكى قىلىشى كېرەك.
ئاخبارات تاراتقۇلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان ۋەقەلەرنى ئوبيېكتىپ، ئېھتىياتچان ۋە لايىقىدا زىيارەت قىلىشى ۋە خەۋەر قىلىشى كېرەك، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ نام-شۆھرىتى، شەخسىيىتى ۋە باشقا قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە چېقىلىشقا بولمايدۇ.

50-ماددا شەھۋانىيلىق، ئىشقىۋازلىق، زوراۋانلىق، بىدئەتچىلىك، خۇراپاتلىق، قىمار ئويناش، ئېزىقتۇرۇپ ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋېلىش، تېررورىزم، بۆلگۈنچىلىك، ئەسەبىزم قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان مەزمۇنلارنى ئىشلەش، كۆپەيتىش، نەشر قىلىش، ئېلان قىلىش، تارقىتىش مەنئى قىلىنىدۇ:كىتاب، گېزىت-ژۇرنال، كىنو، رادىيو-تېلېۋىزىيە پىروگراممىسى، سەھنە سەنئەت ئەسىرى، ئۈن-سىن بۇيۇملىرى، ئېلېكتىرونلۇق نەشر بۇيۇملىرى
تور ئۇچۇرى قاتارلىقلار بىلەن

51-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخس نەشر قىلغان، ئېلان قىلغان، تارقاتقان كىتاب، گېزىت-ژۇرنال، كىنو، رادىيو-تېلېۋىزىيە پىروگراممىسى، سەھنە سەنئەت ئەسىرى، ئۈن-سىن بۇيۇمى، ئېلېكتىرونلۇق نەشر بۇيۇمى ياكى تور ئۇچۇرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا تەسىر يەتكۈزۈش ئېھتىمالى بولغان مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولسا، روشەن ئۇسۇلدا ئەسكەرتىش بېرىشى كېرەك.

52-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مۇناسىۋەتلىك شەھۋانىي بۇيۇم ۋە تور ئۇچۇرلىرىنى ئىشلەش، كۆپەيتىش، ئېلان قىلىش، تارقىتىش ياكى ئىلكىدە تۇتۇش مەنئى قىلىنىدۇ.

53-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان مەزمۇنلارنى ئېلان قىلىشىغا، قويۇشىغا، چاپلىشىغا ياكى تارقىتىشىغا يول قويۇلمايدۇ؛
مەكتەپ، بالىلار باغچىسىدا سودا ئېلانى قويۇشقا، چاپلاشقا ياكى تارقىتىشقا يول قويۇلمايدۇ؛
مەكتەپ فورمىسى، دەرسلىك قاتارلىقلاردىن پايدىلىنىپ سودا ئېلانى ئېلان قىلىشقا ياكى شەكلىنى ئۆزگەرتىپ ئېلان قىلىشقا بولمايدۇ.

54-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئالداپ سېتىش، تۇتقۇن قىلىش، خورلاش، قانۇنسىز بېقىۋېلىش مەنئى قىلىنىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە جىنسىي زىيانكەشلىك قىلىش، جىنسىي پاراكەندىچىلىك سېلىش مەنئى قىلىنىدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قارا جەمئىيەت خاراكتېرلىك تەشكىلاتلارغا قاتنىشىشقا ياكى قانۇنغا خىلاپ جىنايى ھەرىكەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىشقا تەھدىت سېلىش، ئازدۇرۇش، كۈشكۈرتۈش مەنئى قىلىنىدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن تەھدىت سېلىش، ئالداش، پايدىلىنىش مەنئى قىلىنىدۇ.

55-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئىشلىتىلىدىغان يېمەكلىك، دورا، ئويۇنچۇق، جابدۇق ۋە ئويۇن، كۆڭۈل ئېچىش ئۈسكۈنىسى، كۆڭۈل ئېچىش ئەسلىھەسى قاتارلىقلارنى ئىشلەپچىقىرىش، سېتىشتا، دۆلەتنىڭ ياكى ساھەنىڭ ئۆلچىمىگە ئۇيغۇن بولۇش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي بىخەتەرلىكى ۋە جىسمانىي-روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزمەسلىك كېرەك.
يۇقىرىقى مەھسۇلاتنى ئىشلەپچىقارغۇچى دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك ئىشلارنى كۆزگە چېلىقىدىغان جايغا ئېنىق كۆرسىتىپ قويۇشى كېرەك، دىققەت قىلىدىغان ئىشلارنى ئېنىق كۆرسىتىپ قويمىسا سېتىشقا بولمايدۇ.

56-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەر مەركەزلىك پائالىيەت قىلىدىغان ئاممىۋى سورۇن دۆلەتنىڭ ياكى ساھەنىڭ بىخەتەرلىك ئۆلچىمىگە ئۇيغۇن كېلىشى ھەمدە مۇناسىپ بىخەتەرلىك قوغداش تەدبىرى قوللىنىشى كېرەك.
بىخەتەرلىك خەۋپ-خەتىرى مەۋجۇت بولۇش ئېھتىمالى بولغان ئەسلىھەلەرنى قەرەللىك ئاسراش، كۆزگە چېلىقىدىغان جايغا بىخەتەرلىك ئاگاھ بەلگىسى ئورنىتىش ھەمدە ماس كېلىدىغان دائىرە ۋە دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك ئىشلارنى ئېنىق كۆرسىتىش كېرەك؛
زۆرۈر تېپىلغاندا مەخسۇس خادىم ئورۇنلاشتۇرۇپ باشقۇرۇش كېرەك.

چوڭ تىپتىكى سودا ساراي، تاللا بازار، دوختۇرخانا، كۇتۇپخانا، مۇزېي، پەن-تېخنىكا سارىيى، كۆڭۈل ئېچىش مەيدانى، بېكەت، پىرىستان، ئايرودۇرۇم، ساياھەت مەنزىرە رايونى، مەنزىرە نۇقتىسى قاتارلىق سورۇنلارنىڭ تىجارەت ئورۇنلىرى يوقاپ كەتكەن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئىزدەيدىغان بىخەتەرلىك ئاگاھ سىستېمىسى ئورنىتىشى كېرەك.
ئورۇننى يۈرۈشتۈرۈۋاتقان ئورۇن ياردەم تەلىپىنى تاپشۇرۇۋالغاندىن كېيىن، بىخەتەرلىك ئاگاھ سىستېمىسىنى دەرھال قوزغىتىپ، خادىملارنى ئىزدەشكە تەشكىللىشى ھەمدە جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنىغا دوكلات قىلىشى كېرەك.

ئاممىۋى سورۇنلاردا تاسادىپىي ۋەقە يۈز بەرگەندە، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئالدىن قۇتقۇزۇش كېرەك.

57-ماددا مېھمانخانا، مېھمانخانا، مېھمانساراي قاتارلىق قونالغۇ تىجارەتچىلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى كۈتۈۋېلىشتا ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ۋە قۇرامىغا يەتكەنلەرنى بىرلىكتە كۈتۈۋېلىشتا، ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ئالاقىلىشىش ئۇسۇلى، ئولتۇرغۇچىلارنىڭ سالاھىيەت مۇناسىۋىتى قاتارلىقلارغا مۇناسىۋەتلىك ئەھۋاللارنى سورىشى كېرەك؛
قانۇنغا خىلاپ جىنايەت گۇماندارى بايقالسا، گۇڭئەن ئورگىنىغا دەرھال مەلۇم قىلىشى ھەمدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى بىلەن ۋاقتىدا ئالاقىلىشىشى كېرەك.

58-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ئەتراپىدا تىجارەت خاراكتېرلىك كۆڭۈل ئېچىش سورۇنى، قاۋاقخانا، ئالاقە تورىدا تورغا چىقىش مۇلازىمىتى تىجارەت سورۇنى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پائالىيەت قىلىشىغا ماس كەلمەيدىغان سورۇنلارنى تەسىس قىلىشقا يول قويۇلمايدۇ.
تىجارەتلىك ناخشا-ئۇسسۇل، كۆڭۈل ئېچىش سورۇنى، قاۋاقخانا، ئالاقە تورىغا چىقىش مۇلازىمەت تىجارەت سورۇنى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پائالىيەت سورۇنلىرىغا ماس كەلمەيدىغان تىجارەتچىلەرنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ كىرىشىگە رۇخسەت قىلىشىغا يول قويۇلمايدۇ؛
مەدەنىي كۆڭۈل ئېچىش سورۇنلىرىغا ئورنىتىلغان ئېلېكتىرونلۇق ئويۇن ئۈسكۈنىلىرىنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە دۆلەت قانۇندا بەلگىلەنگەن بايرام، دەم ئېلىش كۈنلىرىدىن باشقا بېرىشكە بولمايدۇ.
تىجارەتچى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ كىرىشىنى مەنئى قىلىش، كىرىشىگە چەك قويۇش ئېنىق ئورنىغا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ كىرىشىنى چەكلەش بەلگىسى ئورنىتىشى كېرەك؛
قۇرامىغا يەتمىگەن ياكى قۇرامىغا يەتمىگەن ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلىش تەس بولسا، ئۇنىڭدىن كىملىكنى كۆرسىتىشنى تەلەپ قىلىش كېرەك.

59-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ئەتراپىدا تاماكا، ھاراق، لاتارىيە سېتىش تور نۇقتىسى تەسىس قىلىشقا بولمايدۇ.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تاماكا، ھاراق، لاتارىيە بېلىتى سېتىش ياكى لاتارىيە مۇكاپاتى نەقلەشتۈرۈش مەنئى قىلىنىدۇ.
تاماكا، ھاراق ۋە لاتارىيە تىجارەتچىلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تاماكا، ھاراق ياكى لاتارىيە بېلىتى ساتماسلىق بەلگىسىنى كۆزگە چېلىقىدىغان جايغا ئورنىتىشى كېرەك؛
قۇرامىغا يەتمىگەن ياكى قۇرامىغا يەتمىگەن ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلىش تەس بولسا، ئۇنىڭدىن كىملىكنى كۆرسىتىشنى تەلەپ قىلىش كېرەك.

ھەرقانداق كىشىنىڭ مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ۋە قۇرامىغا يەتمىگەنلەر مەركەزلىك پائالىيەت قىلىدىغان باشقا ئاممىۋى سورۇندا تاماكا چېكىشىگە، ھاراق ئىچىشىگە يول قويۇلمايدۇ.

60-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چەكلەنگەن تىغلىق ئەسۋابلارنى ياكى كىشىنى ئېغىر زەخىملەندۈرۈش ئېھتىمالى بولغان باشقا ئەسۋاب قاتارلىق بۇيۇملارنى بېرىش، سېتىش مەنئى قىلىنىدۇ.
تىجارەتچى سېتىۋالغۇچىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەن ياكى يەتمىگەنلىكىگە ھۆكۈم قىلالمىسا، ئۇنىڭدىن كىملىكنى كۆرسىتىشنى تەلەپ قىلىشى كېرەك.

61-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ 16 ياشقا توشمىغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوبۇل قىلىپ ئىشلىتىشىگە يول قويۇلمايدۇ، دۆلەت ئايرىم بەلگىلىگەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

تىجارەتلىك كۆڭۈل ئېچىش سورۇنلىرى، قاۋاقخانىلار، ئالاقە تورىغا چىقىش مۇلازىمەت تىجارەت سورۇنلىرى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پائالىيىتىگە ماس كەلمەيدىغان سورۇنلارنىڭ 16 ياشقا توشقان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوبۇل قىلىپ ئىشلىتىشىگە يول قويۇلمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى 16 ياشقا توشقان قوبۇل قىلىپ ئىشلىتىدىغان ئورۇن ۋە شەخسلەر دۆلەتنىڭ ئىش تۈرى، ئەمگەك ۋاقتى، ئەمگەك سىجىللىقى ۋە قوغداش تەدبىرى قاتارلىق جەھەتلەردىكى بەلگىلىمىلىرىنى ئىجرا قىلىشى كېرەك، ئۇلارنى زىيادە ئېغىر، زەھەرلىك، زىيانلىق قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا زىيان يەتكۈزىدىغان ئەمگەك ياكى خەتەرلىك مەشغۇلات بىلەن شۇغۇللىنىشقا ئورۇنلاشتۇرۇشقا يول قويۇلمايدۇ.

ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئۆزىنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ئويۇن قويۇش قاتارلىق پائالىيەتلەرگە تەشكىللىشىگە يول قويۇلمايدۇ.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ماقۇللۇقىنى ئېلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ئويۇن قويۇش، نومۇر ئىشلەش قاتارلىق پائالىيەتلەرگە قاتناشقاندا، پائالىيەتنى تەشكىللىگۈچى تەرەپ دۆلەتنىڭ ئالاقىدار بەلگىلىمىسىگە ئاساسەن، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك.

62-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچرىشىدىغان ئورۇنلار خىزمەتچى قوبۇل قىلغاندا، گۇڭئەن ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسىدىن تەكلىپ قىلىنغۇچىنىڭ جىنسىي زىيانكەشلىك قىلىش، خورلاش، ئالداپ سېتىش، زوراۋانلىق قىلىپ زەخىملەندۈرۈش قاتارلىق قانۇنغا خىلاپ جىنايەت خاتىرىسى بار-يوقلۇقىنى سۈرۈشتۈرۈشى كېرەك؛
ئۇنىڭ يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ھەرىكەت خاتىرىسى بارلىقىنى بايقىسا، قوبۇل قىلىشقا بولمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچراشقان ئورۇنلار خىزمەتچى خادىملارنىڭ يۇقىرىقى قانۇنغا خىلاپ جىنايەت خاتىرىسى بار-يوقلۇقىنى ھەر يىلى قەرەللىك سۈرۈشتۈرۈشى كېرەك.
سۈرۈشتۈرۈش ياكى باشقا ئۇسۇللار ئارقىلىق ئۇنىڭ خادىملىرىدا يۇقىرىقى قىلمىش بارلىقىنى بايقىسا، ۋاقتىدا خىزمەتتىن بوشىتىشى كېرەك.

63-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ خەت-چەك، كۈندىلىك خاتىرە، ئېلېكتىرونلۇق يوللانما ياكى باشقا تور خەۋەرلىشىش مەزمۇنىنى يوشۇرۇۋېلىشىغا، بۇزۇۋېتىشىگە، قانۇنسىز ئۆچۈرۈۋېتىشىگە يول قويۇلمايدۇ.

تۆۋەندىكى ئەھۋاللارنى ھېسابقا ئالمىغاندا، ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ خەت-چېكى، كۈندىلىك خاتىرىسى، ئېلېكتىرونلۇق يوللانمىسى ياكى باشقا تور خەۋەرلىشىش مەزمۇنىنى ئېچىشىغا، كۆرۈشىگە يول قويۇلمايدۇ :

( 1 ) ھەق تەلەپ ھەرىكەت ئىقتىدارى يوق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ۋاكالىتەن چېقىش، كۆرۈش؛

( 2 ) دۆلەت خەۋپسىزلىكى ياكى جىنايى ئىشلار جىنايىتىنى سۈرۈشتۈرۈش سەۋەبىدىن قانۇن بويىچە تەكشۈرۈش؛

( 3 ) جىددىي ئەھۋالدا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي بىخەتەرلىكىنى قوغداش ئۈچۈن.

5-باب توردا قوغداش

64-ماددا دۆلەت، جەمئىيەت، مەكتەپ ۋە ئائىلىلەر قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تور ساپاسى تەشۋىق-تەربىيەسىنى كۈچەيتىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تور ساپاسىنى يېتىلدۈرۈشى ۋە ئۆستۈرۈشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورنى ئىلمىي، مەدەنىي، بىخەتەر، مۇۋاپىق ئىشلىتىش ئېڭى ۋە ئىقتىدارىنى كۈچەيتىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورى بوشلۇقىدىكى قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك.

65-ماددا دۆلەت قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىشىگە پايدىلىق تور مەزمۇنىنى ئىجاد قىلىش ۋە تارقىتىشقا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر مەخسۇس مۇلازىمەت ئوبيېكتى قىلىنغان، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىق ئالاھىدىلىكىگە ماس كېلىدىغان تور تېخنىكىسى، مەھسۇلاتى، مۇلازىمىتىنى تەتقىق قىلىپ يارىتىش، ئىشلەپچىقىرىش ۋە ئىشلىتىشكە ئىلھام ۋە مەدەت بېرىلىدۇ.

66-ماددا تور بىخەتەرلىكى ۋە ئۇچۇرلاشتۇرۇش تارماقلىرى، شۇنداقلا باشقا مۇناسىۋەتلىك تارماقلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى توردا قوغداش خىزمىتىگە بولغان نازارەت قىلىش-تەكشۈرۈشنى كۈچەيتىپ، توردىن پايدىلىنىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ھەرىكەت بىلەن شۇغۇللانغانلارنى قانۇن بويىچە جازالاپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە بىخەتەر، ساغلام تور مۇھىتى يارىتىپ بېرىشى كېرەك.

67-ماددا تور بىخەتەرلىكى ۋە ئۇچۇرلاشتۇرۇش تارمىقى جامائەت خەۋپسىزلىكى، مەدەنىيەت ۋە ساياھەت، ئاخبارات-نەشرىيات، كىنو، رادىيو-تېلېۋىزىيە قاتارلىق تارماقلار بىلەن بىرلىكتە ئوخشاش بولمىغان ياش باسقۇچىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش ئېھتىياجىغا ئاساسەن، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا تەسىر يەتكۈزۈش ئېھتىمالى بولغان تور ئۇچۇرلىرىنىڭ تۈرى، دائىرىسى ۋە ھۆكۈم قىلىش ئۆلچىمىنى بېكىتىدۇ.

68-ماددا ئاخبارات-نەشرىيات، مائارىپ، سەھىيە-ساغلاملىق، مەدەنىيەت ۋە ساياھەت، تور ئۇچۇرى تارمىقى قاتارلىق تارماقلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورغا بېرىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش تەشۋىق-تەربىيەسىنى قەرەللىك قانات يايدۇرۇشى، تور مەھسۇلاتلىرى ۋە مۇلازىمىتى قىلغۇچىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورغا خۇمار بولۇپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىشىنى نازارەت قىلىشى، ئائىلە، مەكتەپ، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشىغا يېتەكچىلىك قىلىشى كېرەك،
ئىلمىي، مۇۋاپىق ئۇسۇللارنى قوللىنىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورغا بېرىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنىڭغا ئارىلىشىش.

ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا دەخلى-تەرۇز قىلىش ئۇسۇلى ئارقىلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورغا بېرىلىپ كېتىشىگە يول قويۇلمايدۇ.

69-ماددا مەكتەپ، مەھەللە، كۇتۇپخانا، مەدەنىيەت سارىيى، ياش-ئۆسمۈرلەر سارىيى قاتارلىق سورۇنلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تەمىنلەپ بېرىدىغان ئالاقە تورىغا چىقىش مۇلازىمەت ئەسلىھەلىرىدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى توردا قوغداش يۇمشاق ماتېرىيالىنى ئورنىتىش ياكى باشقا بىخەتەرلىكنى قوغداش تېخنىكىلىق تەدبىرلىرىنى قوللىنىش كېرەك.

ئەقلىي ئىقتىدارلىق تېرمىنال مەھسۇلاتىنى ياسىغۇچى، ساتقۇچىلار مەھسۇلاتقا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى توردا قوغداش يۇمشاق ماتېرىيالىنى ئورنىتىشى ياكى ئابۇنىچىلارغا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تور ئارقىلىق قوغداش يۇمشاق دېتالىنى ئورنىتىش يولى ۋە ئۇسۇلىنى كۆرۈنەرلىك ئۇسۇلدا ئۇقتۇرۇپ قويۇشى كېرەك.

70-ماددا مەكتەپلەر توردىن مۇۋاپىق پايدىلىنىپ ئوقۇتۇش پائالىيىتىنى قانات يايدۇرۇشى كېرەك.
مەكتەپنىڭ رۇخسىتىسىز، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلار يان تېلېفون قاتارلىق ئەقلىي ئىقتىدارلىق تېرمىنال مەھسۇلاتلىرىنى دەرسخانىغا ئېلىپ كىرمەسلىكى، مەكتەپكە ئېلىپ كىرسە بىرتۇتاش باشقۇرۇشى كېرەك.

مەكتەپ قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ تورغا بېرىلىپ كەتكەنلىكىنى بايقىسا، ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىگە ۋاقتىدا ئۇقتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارغا بىرلىكتە تەربىيە بېرىپ ۋە يېتەكلەپ، ئۇلارنىڭ نورمال ئۆگىنىش، تۇرمۇشىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشىگە ياردەم بېرىشى كېرەك.

71-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى تور ساپاسىنى ئۆستۈرۈپ، ئۆزلىرىنىڭ تور ئىشلىتىش ھەرىكىتىنى قېلىپلاشتۇرۇشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تور ئىشلىتىش ھەرىكىتىگە بولغان يېتەكلەش ۋە نازارەتچىلىكنى كۈچەيتىشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ئەقلىي ئىقتىدارلىق تېرمىنال مەھسۇلاتلىرىغا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى توردا قوغداش يۇمشاق دېتالىنى ئورنىتىش، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ماس كېلىدىغان مۇلازىمەت ئەندىزىسى ۋە باشقۇرۇش ئىقتىدارىنى تاللاش قاتارلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ياكى ئۇلارنىڭ جىسمانىي-روھىي ساغلاملىقىغا تەسىر يەتكۈزۈش ئېھتىمالى بولغان تور ئۇچۇرلىرى بىلەن ئۇچرىشىشىدىن ساقلىنىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورنى ئىشلىتىش ۋاقتىنى مۇۋاپىق ئورۇنلاشتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تورغا بېرىلىپ كېتىشىنىڭ ئۈنۈملۈك ئالدىنى ئېلىشى كېرەك.

72-ماددا ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ شەخسىي ئۇچۇرىنى تور ئارقىلىق بىر تەرەپ قىلىشتا، قانۇنلۇق بولۇش، يوللۇق بولۇش ۋە زۆرۈر بولۇش پىرىنسىپىغا ئەمەل قىلىشى كېرەك.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ 14 ياشقا توشمىغان شەخسىي ئۇچۇرىنى بىر تەرەپ قىلىشتا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ماقۇللۇقىنى ئېلىش كېرەك، لېكىن قانۇن، مەمۇرىي نىزاملاردا ئايرىم بەلگىلەنگەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەر، ئاتا-ئانىلار ياكى باشقا ۋەسىيلەر ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلغۇچىدىن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ شەخسىي ئۇچۇرىنى تۈزىتىش، ئۆچۈرۈشنى تەلەپ قىلسا، ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلغۇچى ۋاقتىدا تەدبىر قوللىنىپ تۈزىتىشى، ئۆچۈرۈشى كېرەك، لېكىن قانۇن، مەمۇرىي نىزاملاردا ئايرىم بەلگىلەنگەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.

73-ماددا تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تور ئارقىلىق مەخپىي ئۇچۇر ئېلان قىلغانلىقىنى بايقىسا، ۋاقتىدا ئەسكەرتىشى ھەمدە زۆرۈر قوغداش تەدبىرى قوللىنىشى كېرەك.

74-ماددا تور مەھسۇلاتى ۋە مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئۆزىنى مەپتۇن قىلىشقا يېتەكلەيدىغان مەھسۇلات ۋە مۇلازىمەت قىلسا بولمايدۇ.

تور ئويۇنى، توردا بىۋاسىتە تارقىتىش، تور ئۈن-سىنى، تور ئىجتىمائىي ئالاقىسى قاتارلىق تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئۆز مۇلازىمىتىنى ئىشلىتىشىگە قارىتا مۇناسىپ ۋاقىت باشقۇرۇش، ھوقۇق دائىرىسى باشقۇرۇش، ئىستېمال باشقۇرۇش قاتارلىق ئىقتىدارلارنى ئورنىتىشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەر مۇلازىمەت ئوبيېكتى قىلىنغان تور مائارىپ تور مەھسۇلاتى ۋە مۇلازىمىتىگە تور ئويۇنى ئۇلانمىسىنى كىرگۈزۈشكە، ئېلان قاتارلىق ئوقۇتۇش بىلەن مۇناسىۋەتسىز ئۇچۇرلارنى يوللاشقا بولمايدۇ.

75-ماددا تور ئويۇنى قانۇن بويىچە تەستىقلانغاندىن كېيىن تىجارەت قىلىنىدۇ.

دۆلەت بىرلىككە كەلگەن قۇرامىغا يەتمىگەنلەر تور ئويۇنى ئېلېكتىرونلۇق سالاھىيەت دەلىللەش سىستېمىسىنى بەرپا قىلىدۇ.
تور ئويۇنى مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن ھەقىقىي سالاھىيەت ئۇچۇرىنى تىزىمغا ئالدۇرۇشنى ھەمدە تور ئويۇنىغا كىرىشنى تەلەپ قىلىشى كېرەك.

تور ئويۇن مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار دۆلەتنىڭ مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىسى ۋە ئۆلچىمى بويىچە، ئويۇن مەھسۇلاتىنى تۈرگە ئايرىشى، ماس كېلىدىغان ئەسكەرتىش بېرىشى ھەمدە تېخنىكىلىق تەدبىر قوللىنىشى كېرەك، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى مۇۋاپىق بولمىغان ئويۇن ياكى ئويۇن ئىقتىدارى بىلەن ئۇچراشتۇرماسلىقى كېرەك.

تور ئويۇنى مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار ھەر كۈنى سائەت 22 دىن ئەتىسى سائەت 8 گىچە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە تور ئويۇنى مۇلازىمىتى قىلسا بولمايدۇ.

76-ماددا توردا بىۋاسىتە تارقىتىش مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار 16 ياشقا توشمىغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى توردا بىۋاسىتە تارقىتىش ۋە ئېلان قىلغۇچىلارنىڭ ھېسابات نومۇرىنى تىزىملاش مۇلازىمىتى بىلەن تەمىنلىسە بولمايدۇ؛
قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن 16 ياشقا توشقانلىرىغا توردا بىۋاسىتە كۆرسىتىپ ئېلان قىلغۇچىلارنىڭ ھېسابات نومۇرىنى رويخەتكە ئالدۇرۇش مۇلازىمىتى قىلغاندا، ئۇلارنىڭ سالاھىيەت ئۇچۇرىنى دەلىللەش ھەمدە ئۇلارنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنىڭ ماقۇللۇقىنى ئېلىش كېرەك.

77-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ توردا يېزىق، سۈرەت، ئۈن-سىن قاتارلىق شەكىللەر ئارقىلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ھاقارەت كەلتۈرۈش، تۆھمەت قىلىش، تەھدىت سېلىش ياكى يامان غەرەزدە ئوبرازىغا زىيان يەتكۈزۈش قاتارلىق توردا بوزەك قىلىش قىلمىشلىرىنى سادىر قىلىشىغا يول قويۇلمايدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن توردا بوزەك قىلىنغانلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىغا ئۆچۈرۈش، چەكلىۋېتىش، ئۈزۈۋېتىش قاتارلىق تەدبىرلەرنى قوللىنىشنى ئۇقتۇرۇش قىلىشقا ھوقۇقلۇق.
تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار ئۇقتۇرۇشنى تاپشۇرۇۋالغاندىن كېيىن، ۋاقتىدا زۆرۈر تەدبىر قوللىنىپ توردىكى بوزەك قىلىش قىلمىشىنى توسۇشى، ئۇچۇرنىڭ تارقىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشى كېرەك.

78-ماددا تور مەھسۇلاتلىرى ۋە مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قولاي، مۇۋاپىق، ئۈنۈملۈك ئەرز قىلىش ۋە پاش قىلىش يولى ئېچىپ، ئەرز قىلىش، پاش قىلىش ئۇسۇلى قاتارلىق ئۇچۇرلارنى ئاشكارىلىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان ئەرز، پاش قىلىشنى ۋاقتىدا قوبۇل قىلىشى ھەمدە بىر تەرەپ قىلىشى كېرەك.

79-ماددا ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخس تور مەھسۇلاتى، مۇلازىمىتىدە قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ئۇچۇرلارنى بايقىغاندا، تور مەھسۇلاتى ۋە مۇلازىمىتى قىلغۇچىغا ياكى تور ئۇچۇرى، جامائەت خەۋپسىزلىكى قاتارلىق تارماقلارغا ئەرز قىلىشقا، پاش قىلىشقا ھوقۇقلۇق.

80-ماددا تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا تەسىر يەتكۈزۈش ئېھتىمالى بولغان ئۇچۇرلارنى بايقىغان ياكى تارقاتقاندا ھەمدە ئېنىق ئەسكەرتمىسە، ئەسكەرتمە بېرىشى ياكى ئابۇنىچىغا ئەسكەرتىش بېرىشى كېرەك؛
ئەسكەرتمىگەنلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى يەتكۈزۈشكە بولمايدۇ.

تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار ئىشلەتكۈچىلەرنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان مەزمۇنلارنى ئېلان قىلغان، تارقاتقانلىقىنى بايقىسا، مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇر يەتكۈزۈشنى دەرھال توختىتىشى، ئۆچۈرۈش، چەكلىۋېتىش، ئۈزۈۋېتىش قاتارلىق بىر تەرەپ قىلىش تەدبىرلىرىنى قوللىنىپ، مۇناسىۋەتلىك خاتىرىنى ساقلىشى ھەمدە تور ئۇچۇرى، جامائەت خەۋپسىزلىكى قاتارلىق تارماقلارغا دوكلات قىلىشى كېرەك.

تور مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار ئىشلەتكۈچىلەرنىڭ ئۆزىنىڭ تور مۇلازىمىتىدىن پايدىلىنىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىش سادىر قىلغانلىقىنى بايقىسا، شۇ ئىشلەتكۈچىلەرگە تور مۇلازىمىتى قىلىشنى دەرھال توختىتىشى، ئالاقىدار خاتىرىلەرنى ساقلىشى ھەمدە جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنىغا دوكلات قىلىشى كېرەك.

6-باب ھۆكۈمەت قوغداش

81-ماددا ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش ماسلاشتۇرۇش مېخانىزمىنىڭ كونكرېت خىزمىتىنى ئۈستىگە ئالغان فۇنكسىيەلىك تارماقلىرى ئالاقىدار ئىچكى ئاپپارات ياكى مەخسۇس خادىملارنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى باشقۇرۇش خىزمىتىنى ئۈستىگە ئېلىشقا مەسئۇل بولۇشى كېرەك.

يېزىلىق، بازارلىق خەلق ھۆكۈمىتى ۋە كوچا ئىش باشقارمىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمەت پونكىتى تەسىس قىلىشى ياكى مەخسۇس خادىم بەلگىلەپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئىشلارنى ۋاقتىدا بېجىرىشى كېرەك؛
شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتىنىڭ مەخسۇس ئادەم، مەخسۇس ئىش ئورنى تەسىس قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىنى ياخشى ئىشلىشىگە مەدەت بېرىلىدۇ ۋە يېتەكچىلىك قىلىنىدۇ.

82-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ئائىلە تەربىيەسىگە يېتەكچىلىك قىلىش مۇلازىمىتىنى شەھەر-يېزىلارنىڭ ئاممىۋى مۇلازىمەت سىستېمىسىغا كىرگۈزۈپ، ئائىلە تەربىيەسى بىلىملىرى تەشۋىقاتىنى قانات يايدۇرۇشى، مۇناسىۋەتلىك خەلق تەشكىلاتلىرى، كارخانا، كەسپىي ئورۇنلار، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ ئائىلە تەربىيەسىگە يېتەكچى بولۇش مۇلازىمىتىنى قانات يايدۇرۇشىغا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىشى كېرەك.

83-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ تەربىيەلىنىش ھوقۇقىنى كاپالەتلەندۈرۈشى ھەمدە تەدبىر قوللىنىپ، ئۆيدە قالغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەر، قىيىنچىلىقتا قالغان قۇرامىغا يەتمىگەنلار، مېيىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ مەجبۇرىيەت تەربىيەسىنى قوبۇل قىلىشىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك.

مەجبۇرىيەت مائارىپىنى تېخى تاماملىمىغان ئوقۇشتىن توختاپ قالغان قۇرامىغا يەتمىگەن ئوقۇغۇچىلارغا قارىتا، مائارىپ مەمۇرىي تارمىقى ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىنى مەكتەپكە ئاپىرىپ مەجبۇرىيەت مائارىپىنى قوبۇل قىلدۇرۇشقا بۇيرۇشى كېرەك.

84-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ھاۋالىلىك بېقىش، ئوقۇش يېشىغا يەتمىگەن بالىلار مائارىپى ئىشلىرىنى راۋاجلاندۇرۇپ، بوۋاقلار-بالىلارنى بېقىش مۇلازىمىتى ئاپپاراتى، يەسلىنى ياخشى قۇرۇپ، ئىجتىمائىي كۈچلەرنىڭ ئانا-بالىلار ئۆيى، بوۋاقلار-بالىنى كۆرۈش مۇلازىمىتى ئاپپاراتى، يەسلىلەرنى قانۇن بويىچە قۇرۇشىنى قوللىشى كېرەك.

ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى يەرلىك خەلق ھۆكۈمىتى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارمىقى بوۋاقلار-بالىلارنى بېقىش مۇلازىمەت ئاپپاراتى، بالىلار باغچىسىنىڭ تەربىيەلىگۈچىلىرىنى تەربىيەلەپ ۋە تەربىيەلەپ، ئۇلارنىڭ كەسپىي ئەخلاق ساپاسى ۋە كەسپىي ئىقتىدارىنى ئۆستۈرۈشى كېرەك.

85-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى كەسپىي مائارىپنى راۋاجلاندۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ كەسپىي تەربىيە ياكى كەسپىي ماھارەت بويىچە تەربىيەلىنىشىنى كاپالەتلەندۈرۈشى، خەلق تەشكىلاتلىرى، كارخانا، كەسپىي ئورۇنلار، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى كەسپىي ماھارەت بويىچە تەربىيەلەش مۇلازىمىتى قىلىشىغا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىشى كېرەك.

86-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ئادەتتىكى مائارىپنى قوبۇل قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە، مەكتەپ تۇرمۇشىغا ماسلىشالايدىغان مېيىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ يېقىن ئەتراپتا ئادەتتىكى مەكتەپ، يەسلىدە مائارىپنى قوبۇل قىلىشىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك؛
ئادەتتىكى مائارىپنى قوبۇل قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە مېيىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئالاھىدە مائارىپ مەكتىپى، يەسلىلىرىدە ئوقۇش يېشىغا يەتمىگەن بالىلار مائارىپى، مەجبۇرىيەت مائارىپى ۋە كەسپىي مائارىپنى قوبۇل قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىنىدۇ.

ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ئالاھىدە مائارىپ مەكتىپى، بالىلار باغچىسىنىڭ مەكتەپ باشقۇرۇش، بالىلار باغچىسى قۇرۇش شارائىتىنى كاپالەتلەندۈرۈشى، ئىجتىمائىي كۈچلەرنىڭ ئالاھىدە مائارىپ مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قۇرۇشىغا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىشى كېرەك.

87-ماددا يەرلىك خەلق ھۆكۈمىتى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرى مەكتەپلەرنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشى، مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قاتارلىق ئورۇنلارنىڭ مەكتەپلەرنىڭ بىخەتەرلىك مەسئۇلىيىتىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈشىنى نازارەت قىلىشى، يېتەكلىشى، تاسادىپىي ۋەقەلەرنى دوكلات قىلىش، بىر تەرەپ قىلىش ۋە ماسلاشتۇرۇش مېخانىزمى ئورنىتىشى كېرەك.

88-ماددا گوڭئەن ئورگىنى ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك تارماقلار مەكتەپ ئەتراپىنىڭ ئامانلىق ۋە قاتناش تەرتىپىنى قانۇن بويىچە قوغدىشى، نازارەت قىلىش-تىزگىنلەش ئۈسكۈنىلىرى ۋە قاتناش بىخەتەرلىكى ئەسلىھەلىرىنى ئورنىتىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە زىيانكەشلىك قىلىشتەك قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىشلارنىڭ ئالدىنى ئېلىشى ۋە ئۇنى توسۇشى كېرەك.

89-ماددا يەرلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ماس كېلىدىغان پائالىيەت سورۇنى ۋە ئەسلىھەلىرىنى قۇرۇشى ۋە ياخشىلىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاممىۋى پاراۋانلىق پائالىيەت سورۇنى ۋە ئەسلىھەلىرىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە يۈرۈشۈشىگە مەدەت بېرىشى، ئىجتىمائىي كۈچلەرنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مۇناسىپ پائالىيەت سورۇنى ۋە ئەسلىھەلىرى قۇرۇشىغا ئىلھام بېرىشى ھەمدە باشقۇرۇشنى كۈچەيتىشى كېرەك.

يەرلىك خەلق ھۆكۈمىتى تەدبىر قوللىنىپ، مەكتەپلەرنىڭ دۆلەتنىڭ قانۇندا بەلگىلەنگەن ھېيت-بايرام كۈنلىرى، دەم ئېلىش كۈنلىرى ۋە قىشلىق، يازلىق دەم ئېلىش كۈنلىرىدە مەدەنىيەت، تەنتەربىيە ئەسلىھەلىرىنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ھەقسىز ياكى ئېتىبارلىق ئېچىۋېتىشىگە ئىلھام ۋە مەدەت بېرىشى كېرەك.

يەرلىك خەلق ھۆكۈمىتى تەدبىر قوللىنىپ، ھەرقانداق تەشكىلات ياكى شەخسنىڭ مەكتەپ، بالىلار باغچىسى، بوۋاقلار-بالىلارنى بېقىش مۇلازىمىتى ئاپپاراتى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پائالىيەت سورۇنلىرىدىكى مەيدان، ئۆي ۋە ئەسلىھەلەرنى ئىگىلىۋېلىشى، بۇزۇۋېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشى كېرەك.

90-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا سەھىيە-ساقلىق ساقلاش ۋە ئوزۇقلۇق يېتەكچىلىكى قىلىشى، سەھىيە-ساقلىقنى ساقلاش مۇلازىمىتى قىلىشى كېرەك.

سەھىيە-ساغلاملىق تارماقلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ئالدىنى ئېلىش-ۋاكسىنا ئەملەشنى قانۇن بويىچە قېلىپلاشتۇرۇپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەردە دائىم كۆرۈلىدىغان كېسەللىك، كۆپ كۆرۈلىدىغان كېسەللىكنىڭ ئالدىنى ئېلىپ ۋە ئۇنى داۋالاپ، يۇقۇملۇق كېسەلنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى داۋالاش، نازارەت قىلىش-باشقۇرۇشنى كۈچەيتىپ، زەخىملىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئارىلىشىشنى ياخشى ئىشلەپ، مەكتەپ، يەسلى، بوۋاقلار-بالىلارنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىش مۇلازىمەت ئاپپاراتلىرىنىڭ سەھىيە-ساقلىقنى ساقلاش خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇشىغا يېتەكچىلىك قىلىشى ۋە نازارەتچىلىك قىلىشى كېرەك.

مائارىپ مەمۇرىي تارمىقى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە بولغان پىسخىكا ساغلاملىق تەربىيەسىنى كۈچەيتىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىسخىكا مەسىلىسىنى دەسلەپكى بايقاش ۋە ۋاقتىدا ئارىلىشىش مېخانىزمىنى ئورنىتىشى كېرەك.
سەھىيە-ساغلاملىق تارماقلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى پىسخىكا جەھەتتىن داۋالاش، پىسخىكا كىرىزىسىگە ئارىلىشىش، شۇنىڭدەك روھىي توسالغۇنى دەسلەپكى پەرقلەندۈرۈش ۋە دىياگنوز قويۇپ داۋالاش قاتارلىق خىزمەتلەرنى ياخشى ئىشلىشى كېرەك.

91-ماددا ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى ۋە ئۇنىڭ مۇناسىۋەتلىك تارماقلىرى قىيىن ئەھۋالدا قالغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تۈرگە ئايرىپ كاپالەتلەندۈرۈپ، تەدبىر قوللىنىپ ئۇلارنىڭ تۇرمۇش، مائارىپ، بىخەتەرلىك، داۋالىنىش-سالامەتلىكنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش، تۇرالغۇ قاتارلىق جەھەتلەردىكى ئاساسىي ئېھتىياجىنى قاندۇرىدۇ.

92-ماددا تۆۋەندىكى ئەھۋاللارنىڭ بىرى كۆرۈلسە، خەلق ئىشلىرى تارمىقى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قانۇن بويىچە ۋاقىتلىق ۋەسىيلىك قىلىشى كېرەك :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەر سەرگەردان بولۇپ تىلەمچىلىك قىلسا ياكى سالاھىيىتى ئېنىق بولمىسا، ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيسىنى ۋاقتىنچە تاپالمىسا؛

( 2 ) ۋەسىيسىنىڭ ئىز-دېرىكى بولمىسا ھەمدە باشقا ئادەم بولمىسا ۋەسىي بولسا بولىدۇ؛

( 3 ) ۋەسىي ئۆزىنىڭ ئوبيېكتىپ سەۋەبى ياكى تەبىئىي ئاپەت، ھادىسە، ئاپەت، ئاممىۋى سەھىيە ۋەقەسى قاتارلىق تاسادىپىي ۋەقەلەر تۈپەيلىدىن ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلالماي، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىتا ۋەسىيلىك كەمچىل بولۇشنى كەلتۈرۈپ چىقارغان بولسا؛

( 4 ) ۋەسىيلەر ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشنى رەت قىلىپ ياكى سۇسلۇق قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قارىغۇچىسى يوق ھالەتتە سەۋەبچى بولسا؛

( 5 ) ۋەسىيلەر قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قانۇنغا خىلاپ جىنايى قىلمىش سادىر قىلىشقا كۈشكۈرتكەندە ۋە ئۇنىڭدىن پايدىلىنىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئېلىپ كېتىپ ئورۇنلاشتۇرۇشقا توغرا كەلسە؛

( 6 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ۋەسىيسىدىن ئېغىر زەخىمگە ئۇچرىغاندا ياكى جىسمانىي بىخەتەرلىك تەھدىتىگە ئۇچرىغاندا، جىددىي ئورۇنلاشتۇرۇشقا توغرا كەلسە؛

( 7 ) قانۇندا بەلگىلەنگەن باشقا ئەھۋاللار.

93-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ۋاقىتلىق ۋەسىيلىك قىلىدىغان خەلق ئىشلىرى تارمىقى تۇغقانلىرىغا بېقىش، ئائىلىسىدە بېقىشقا ھاۋالە قىلىش قاتارلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق ئورۇنلاشتۇرسا بولىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش-قوغداش ئاپپاراتى ياكى بالىلار پاراۋانلىق ئاپپاراتىنىڭ ئېلىپ قېلىشى، بېقىشىغا تاپشۇرسىمۇ بولىدۇ.

ۋاقىتلىق ۋەسىيلىك مەزگىلىدە، خەلق ئىشلىرى تارمىقىنىڭ باھالىشى ئارقىلىق، ۋەسىي ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى قايتىدىن ئادا قىلىش شەرتىنى ھازىرلىغان بولسا، خەلق ئىشلىرى تارمىقى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ۋەسىيسىنىڭ بېقىشىغا ئاپىرىپ بەرسە بولىدۇ.

94-ماددا تۆۋەندىكى ئەھۋاللارنىڭ بىرى كۆرۈلسە، خەلق ئىشلىرى تارمىقى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قانۇن بويىچە ئۇزاق مۇددەت ۋەسىيلىك قىلىشى كېرەك :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيسىنى تاپالمىغانلار؛

( 2 ) ۋەسىي ئۆلۈپ كەتكەن ياكى ئۆلگەنلىكى جاكارلانغان بولسا ھەمدە باشقىلار ۋەسىي بولمىسا؛

( 3 ) ۋەسىي ۋەسىيلىك ئىقتىدارىدىن قالغان ھەمدە باشقا كىشى ۋەسىيلىك قىلمىسا؛

( 4 ) خەلق سوت مەھكىمىسى ۋەسىيلىك سالاھىيىتىنى بىكار قىلىشقا ھۆكۈم چىقارغان ھەمدە خەلق ئىشلىرى تارمىقىنى ۋەسىي قىلىپ بېكىتكەن بولسا؛

( 5 ) قانۇندا بەلگىلەنگەن باشقا ئەھۋاللار.

95-ماددا خەلق ئىشلىرى تارمىقى بېقىۋېلىشنى باھالىغاندىن كېيىن، ئۇزاق مۇددەت ۋەسىيلىك قىلىدىغان قۇرامىغا يەتمىگەن بالىلارنى شەرتكە ئۇيغۇن كېلىدىغان ئىلتىماس قىلغۇچىنىڭ بېقىۋېلىشىغا قانۇن بويىچە تاپشۇرۇپ بەرسە بولىدۇ.
بېقىۋېلىش مۇناسىۋىتى ئورنىتىلغاندىن كېيىن، خەلق ئىشلىرى تارمىقى بىلەن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ۋەسىيلىك مۇناسىۋىتى ئاخىرلاشتى.

96-ماددا خەلق ئىشلىرى تارمىقى ۋاقىتلىق ۋەسىيلىك ياكى ئۇزاق مۇددەت ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئالغاندا، مالىيە، مائارىپ، سەھىيە-ساغلاملىق، جامائەت خەۋپسىزلىكى تارمىقى قاتارلىق تارماقلار ئۆز مەسئۇلىيىتىگە ئاساسەن ماسلىشىشى كېرەك.

ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتى ۋە ئۇنىڭ خەلق ئىشلىرى تارمىقى ئېھتىياجغا قاراپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش ۋە قوغداش ئاپپاراتى، بالىلار پاراۋانلىقى ئاپپاراتى تەسىس قىلىپ، خەلق ئىشلىرى تارمىقى ۋەسىيلىك قىلىۋاتقان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئېلىپ قېلىش، بېقىشقا مەسئۇل بولۇشى كېرەك.

97-ماددا ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى خەلق ھۆكۈمىتى مەملىكەت بويىچە بىرلىككە كەلگەن قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش قىزىق لىنىيەسى ئېچىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە دەخلى-تەرۇز قىلىدىغان ئەرز-شىكايەت، پاش قىلىش ماتېرىياللىرىنى ۋاقتىدا قوبۇل قىلىشى، تونۇشتۇرۇشى كېرەك؛
خەلق تەشكىلاتلىرى، كارخانا، كەسپىي ئورۇنلار، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش مۇلازىمەت سۇپىسى، مۇلازىمەت قىزىق لىنىيەسى، مۇلازىمەت پونكىت-نۇقتىسى قۇرۇشقا قاتنىشىشىغا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىلىدۇ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى باشقۇرۇش جەھەتتە مەسلىھەت بېرىلىدۇ، ياردەم بېرىلىدۇ.

98-ماددا دۆلەت جىنسىي زىيانكەشلىك قىلىش، خورلاش، ئالداپ سېتىش، زوراۋانلىق بىلەن زەخىملەندۈرۈش قاتارلىق قانۇنغا خىلاپ جىنايەتچىلەرنىڭ ئۇچۇرىنى سۈرۈشتۈرۈش سىستېمىسى بەرپا قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچراشقان ئورۇنلارغا ھەقسىز سۈرۈشتۈرۈش مۇلازىمىتى قىلىدۇ.

99-ماددا يەرلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى مۇناسىۋەتلىك ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار، جەمئىيەت خىزمەتچىلىرىنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىگە قاتنىشىشقا يېتىشتۈرۈشى، يېتەكلىشى ۋە قېلىپلاشتۇرۇشى، ئائىلە تەربىيەسى يېتەكچىلىك مۇلازىمىتىنى قانات يايدۇرۇشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە پىسخىكا جەھەتتىن يېتەكچىلىك قىلىش، سالامەتلىكنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش بويىچە قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش، ۋەسىيلىك قىلىش ۋە بېقىۋېلىشنى باھالاش قاتارلىق جەھەتلەردە كەسپىي مۇلازىمەت قىلىشى كېرەك.

7-باب قانۇن يۈرگۈزۈشتە قوغداش

100-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى مەسئۇلىيىتىنى قانۇن بويىچە ئادا قىلىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىنى كاپالەتلەندۈرۈشى كېرەك.

101-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى مەخسۇس ئاپپارات بېكىتىپ ياكى مەخسۇس خادىم بەلگىلەپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دېلولارنى بېجىرىشكە مەسئۇل قىلىشى كېرەك.
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دېلولارنى بېجىرىدىغانلار مەخسۇس تەربىيەلىنىشى، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ئالاھىدىلىكىنى پىششىق بىلىشى كېرەك.
مەخسۇس ئاپپارات ياكى مەخسۇس خادىملار ئىچىدە ئايال خادىملار بولۇشى كېرەك.

جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى يۇقىرىقى ئاپپاراتلار ۋە خادىملارغا قارىتا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قوغداش خىزمىتىگە ئۇيغۇنلاشقان باھالاش-سىناش ئۆلچىمىنى يولغا قويۇشى كېرەك.

102-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگانلىرى، خەلق تەپتىش مەھكىمىلىرى، خەلق سوت مەھكىمىلىرى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارماقلىرى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دېلولارنى بېجىرىشتە، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ئالاھىدىلىكى ۋە ساغلام ئۆسۈپ يېتىلىش ئېھتىياجىنى ئويلىشىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر چۈشىنەلەيدىغان تىل ۋە ئىپادىلەش ئۇسۇلىنى قوللىنىپ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ پىكرىنى ئاڭلىشى كېرەك.

103-ماددا گوڭئەن ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى، ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى، شۇنىڭدەك باشقا تەشكىلات ۋە شەخسنىڭ مۇناسىۋەتلىك دېلولاردىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئىسىم-فامىلىسى، سۈرىتى، تۇرۇشلۇق جايى، ئوقۇۋاتقان مەكتىپى، شۇنىڭدەك ئۇلارنىڭ سالاھىيىتىنى پەرقلەندۈرۈش ئېھتىمالى بولغان باشقا ئۇچۇرلارنى ئاشكارىلىشىغا يول قويۇلمايدۇ، لېكىن يوقاپ كەتكەن، قۇرامىغا يەتمىگەنلەر ئالداپ سېتىۋېتىلگەن ئەھۋاللار بۇنىڭ سىرتىدا.

104-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن قانۇن ياردىمى ياكى ئەدلىيەلىك قۇتقۇزۇشقا موھتاج بولغانلىرىغا قانۇن ياردىمى ئاپپاراتى ياكى جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى ياردەم بېرىشى، ئۇلارغا قانۇن بويىچە قانۇن ياردىمى ياكى ئەدلىيە ياردىمى بېرىشى كېرەك.

قانۇن ياردىمى ئاپپاراتى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ئالاھىدىلىكىگە پىششىق ئادۋوكاتلارنى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قانۇن ياردىمى بېرىشكە ئەۋەتىشى كېرەك.

قانۇن ياردىمى ئاپپاراتلىرى ۋە ئادۋوكاتلار جەمئىيىتى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە قانۇن ياردىمى بېرىش دېلولىرىنى بېجىرىدىغان ئادۋوكاتلارنى يېتەكلىشى ۋە تەربىيەلىشى كېرەك.

105-ماددا خەلق تەپتىش مەھكىمىسى تەپتىش ھوقۇقىنى يۈرگۈزۈش ئارقىلىق، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دەۋا ھەرىكىتى قاتارلىقلارنى قانۇن بويىچە نازارەت قىلىدۇ.

106-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتى دەخلى-تەرۇزغا ئۇچراپ، ئالاقىدار تەشكىلات ۋە شەخسلەر ۋاكالىتەن دەۋا قىلمىسا، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى ئۇنىڭ دەۋا قىلىشىغا ھەيدەكچىلىك ۋە مەدەت بەرسە بولىدۇ؛
ئومۇمنىڭ مەنپەئىتىگە چېتىلىدىغانلىرىدا خەلق تەپتىش مەھكىمىلىرى ئاممىۋى پاراۋانلىق دەۋاسى قىلىشقا ھوقۇقلۇق.

107-ماددا خەلق سوت مەھكىمىسى ۋارىسلىق دېلوسىنى قاراپ چىقىشتا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ۋارىسلىق ھوقۇقى ۋە ۋەسىيەتلىك ھەدىيە قوبۇل قىلىش ھوقۇقىنى قانۇن بويىچە قوغدىشى كېرەك.

خەلق سوت مەھكىمىسى ئاجرىشىش دېلوسىنى قاراپ چىقىشتا قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتنى بېقىش مەسىلىسىگە چېتىلسا، سەككىز ياشقا توشقان قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتىنىڭ ھەقىقىي ئارزۇسىغا ھۆرمەت قىلىشى، ئىككى تەرەپنىڭ كونكرېت ئەھۋالىغا ئاساسەن، قۇرامىغا يەتمىگەن پەرزەنتكە ئەڭ پايدىلىق بولۇش پىرىنسىپى بويىچە قانۇن بويىچە بىر تەرەپ قىلىشى كېرەك.

108-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرى ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى قانۇن بويىچە ئادا قىلمىسا ياكى ۋەسىيلىك قىلىنغان قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە ئېغىر دەخلى-تەرۇز قىلسا، خەلق سوت مەھكىمىسى ئالاقىدار خادىملار ياكى ئورۇنلارنىڭ ئىلتىماسىغا ئاساسەن، قانۇن بويىچە جىسمانىي بىخەتەرلىكنى قوغداش بۇيرۇقى چىقارسا ياكى ۋەسىيلىك سالاھىيىتىنى بىكار قىلسا بولىدۇ.

ۋەسىيلىك سالاھىيىتى بىكار قىلىنغان ئاتا-ئانا ياكى باشقا ۋەسىيلەر بېقىش خىراجىتىنى قانۇن بويىچە داۋاملىق ئۈستىگە ئېلىشى كېرەك.

109-ماددا خەلق سوت مەھكىمىسى قاراپ چىققان ئاجرىشىش، بېقىش، بېقىۋېلىش، ۋەسىيلىك قىلىش، كۆرۈش قاتارلىق دېلولار قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلسا، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئەھۋاللارنى ئۆزى ياكى ئىجتىمائىي تەشكىلاتقا جەمئىيەت تەكشۈرۈشىنى ھاۋالە قىلسا بولىدۇ.

110-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى قۇرامىغا يەتمىگەن جىنايەت گۇماندارلىرى، جاۋابكارلارنى سوراش، قۇرامىغا يەتمىگەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار، گۇۋاھچىلاردىن سوئال سوراشتا، ئۇلارنىڭ قانۇندا بەلگىلەنگەن ۋاكالەتچىسىگە ياكى قۇرامىغا يەتكەن تۇغقانلىرىغا، ئوقۇۋاتقان مەكتەپنىڭ ۋەكىلى قاتارلىق قۇرامىغا يەتكەن مۇناسىپ كىشىگە نەق مەيداندا بولۇشنى قانۇن بويىچە ئۇقتۇرۇشى ھەمدە مۇۋاپىق ئۇسۇل قوللىنىپ، مۇۋاپىق سورۇندا ئېلىپ بېرىشى كېرەك،
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ نام-شۆھرەت ھوقۇقى، شەخسىيەت ھوقۇقى ۋە باشقا قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتى كاپالەتلەندۈرۈلىدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دېلولارنى خەلق سوت ئېچىپ قاراپ چىقىشتا، قۇرامىغا يەتمىگەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار، گۇۋاھچىلار ئادەتتە سوتقا قاتنىشىپ گۇۋاھلىق بەرمەيدۇ؛
سوتقا چىقىش شەرت بولسا، ئۆزىنىڭ شەخسىيىتىنى قوغدايدىغان تېخنىكىلىق ۋاسىتە ۋە پىسخىكىلىق ئارىلىشىش قاتارلىق قوغداش تەدبىرلىرىنى قوللىنىش كېرەك.

111-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى باشقا مۇناسىۋەتلىك ھۆكۈمەت تارماقلىرى، خەلق تەشكىلاتلىرى، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار بىلەن ئۆزئارا ماسلىشىپ، جىنسىي زىيانكەشلىككە ياكى زوراۋانلىق بىلەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان قۇرامىغا يەتمىگەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار ۋە ئۇلارنىڭ ئائىلىسىگە زۆرۈر پىسخىكىلىق ئارىلىشىش، ئىقتىسادىي قۇتقۇزۇش، قانۇن ياردىمى بېرىش، مەكتەپ ئالماشقانلارنى ئورۇنلاشتۇرۇش قاتارلىق قوغداش تەدبىرلىرىنى قوللىنىشى كېرەك.

112-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ جىنسىي زىيانكەشلىككە ئۇچراش ياكى زوراۋانلىق بىلەن زەخىملىنىش دېلوسىنى بېجىرىشتە، قۇرامىغا يەتمىگەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار، گۇۋاھچىلاردىن سوئال سورىغاندا، ماس قەدەمدە ئۈن-سىنغا ئېلىش قاتارلىق تەدبىرلەرنى قوللىنىپ، ئىمكانقەدەر بىر قېتىمدىلا تاماملىشى كېرەك؛
قۇرامىغا يەتمىگەن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار، گۇۋاھچىلار ئايال بولسا، ئايال خادىملار ئىشلىشى كېرەك.

113-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن قانۇنغا خىلاپلىق قىلىپ جىنايەت ئۆتكۈزگەنلىرىگە تەربىيە بېرىش، تەسىرلەندۈرۈش، قۇتقۇزۇۋېلىش فاڭجېنى يولغا قويۇلىدۇ، تەربىيە بېرىشنى ئاساس، جازالاشنى قوشۇمچە قىلىش پىرىنسىپىدا چىڭ تۇرۇلىدۇ.

قۇرامىغا يەتمىگەنلەردىن قانۇنغا خىلاپ جىنايەت ئۆتكۈزگەنلىرىنى قانۇن بويىچە جازالىغاندىن كېيىن، ئۆرلەپ ئوقۇش، ئىشقا ئورۇنلىشىش قاتارلىق جەھەتلەردە كەمسىتىشكە بولمايدۇ.

114-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تەربىيەلەش، باشقۇرۇش، قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش، قاراش قاتارلىق قوغداش مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلمىغانلىقىنى بايقىسا، شۇ ئورۇنغا تەكلىپ بېرىشى كېرەك.
تەكلىپ بېرىلگۈچى ئورۇن بىر ئاي ئىچىدە يازما جاۋاب قايتۇرۇشى كېرەك.

115-ماددا جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى ۋە ئەدلىيە مەمۇرىي تارمىقى ئەمەلىيەتكە بىرلەشتۈرۈپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە چېتىلىدىغان دېلولارنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن، قۇرامىغا يەتمىگەنلىرىگە قانۇنچىللىق تەشۋىق-تەربىيە خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇشى كېرەك.

116-ماددا دۆلەت ئىجتىمائىي تەشكىلاتلار، ئىجتىمائىي خىزمەتچىلەرنىڭ قۇرامىغا يەتمىگەنلەر دېلوسىدىكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە پىسخىكىلىق ئارىلىشىش، قانۇن ياردىمى بېرىش، جەمئىيەت تەكشۈرۈش، جەمئىيەت قاراش، تەربىيە بېرىش ۋە تۈزەش، مەھەللە تۈزەش قاتارلىق خىزمەتلەرگە قاتنىشىشىغا ئىلھام ۋە مەدەت بېرىدۇ.

8-باب قانۇن جاۋابكارلىقى

117-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 11-ماددىسىنىڭ 2-تارمىقىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، دوكلات قىلىش مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلماي ئېغىر ئاقىۋەت پەيدا قىلغانلارغا يۇقىرى دەرىجىلىك مەسئۇل تارماق ياكى ئىشلەۋاتقان ئورۇن بىۋاسىتە جاۋابكار مەسئۇل خادىم ۋە باشقا بىۋاسىتە جاۋابكارلارغا قانۇن بويىچە چارە كۆرىدۇ.

118-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىدىن ۋەسىيلىك مەسئۇلىيىتىنى قانۇن بويىچە ئادا قىلمىغانلىرىغا ياكى قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە چېقىلغانلىرىغا ئۇلار تۇرۇشلۇق جايدىكى ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى نەسىھەت قىلىدۇ، توسىدۇ؛
قىلمىشى ئېغىر بولغانلىرىنى شەھەر ئاھالە كومىتېتى، كەنت ئاھالە كومىتېتى جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنىغا ۋاقتىدا مەلۇم قىلىشى كېرەك.

جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى دوكلاتنى تاپشۇرۇۋالغاندىن كېيىن ياكى جامائەت خەۋپسىزلىكى ئورگىنى، خەلق تەپتىش مەھكىمىسى، خەلق سوت مەھكىمىسى دېلو بېجىرىش جەريانىدا قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ ئاتا-ئانىسى ياكى باشقا ۋەسىيلىرىدە يۇقىرىقى ئەھۋاللارنىڭ ساقلانغانلىقىنى بايقىسا، ئۇلارغا تەنبىھ بېرىشى ھەمدە ئۇلارنى ئائىلە تەربىيەسى يېتەكچىلىكىنى قوبۇل قىلىشقا بۇيرۇسا بولىدۇ.

119-ماددا مەكتەپ، بالىلار باغچىسى، بوۋاقلار-بالىلارنى بېقىش مۇلازىمىتى قاتارلىق ئاپپاراتلار ۋە ئۇلارنىڭ ئوقۇتقۇچى، ئىشچى-خىزمەتچىلىرىدىن مۇشۇ قانۇننىڭ 27-، 28-، 39-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلىرىنى جامائەت خەۋپسىزلىكى، مائارىپ، سەھىيە-ساغلاملىق، بازارنى نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش تارمىقى مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغان ياكى قىلمىشى ئېغىر بولغانلىرىنىڭ بىۋاسىتە جاۋابكار مەسئۇل خادىمى ۋە باشقا بىۋاسىتە جاۋابكارلىرىغا قانۇن بويىچە چارە كۆرۈلىدۇ.

120-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 44-، 45-، 47-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرگە ھەقسىز ياكى ئېتىبار تەمىنات بەرمىگەنلەرنى بازارنى نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش، مەدەنىيەت ۋە ساياھەت، قاتناش-تىرانسپورت تارمىقى مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش بېرىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغانلارغا 10 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 100 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلىدۇ.

121-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 50-، 51-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلارنى ئاخبارات-نەشرىيات، رادىيو-تېلېۋىزىيە، كىنو، تور بىخەتەرلىكى ۋە ئۇچۇرلاشتۇرۇش تارمىقى مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش بېرىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋىتىنى مۇسادىرە قىلىدۇ، قوشۇمچە 100 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويسا بولىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغان ياكى قىلمىشى ئېغىر بولغانلار ئالاقىدار كەسىپلەرنى ۋاقتىنچە توختىتىشقا، ئىشلەپچىقىرىشنى، تىجارەتنى توختىتىشقا ياكى تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا، ئالاقىدار ئىجازەتنامىلەرنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇلىدۇ، قانۇنغا خىلاپ ھالدا 1 مىليون يۈەندىن ئارتۇق تاپاۋەت قىلغانلار ھەمدە قانۇنغا خىلاپ ھالدا بىر ھەسسىدىن يۇقىرى، ئون ھەسسىدىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋەت قىلمىغان ياكى قانۇنغا خىلاپ تاپاۋەت 1 مىليون يۈەنگە يەتمىسە،
قوشۇمچە 100 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 1 مىليون يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ.

122-ماددا سورۇن باشقۇرغۇچى ئورۇنلاردىن مۇشۇ قانۇننىڭ 56-ماددىسىنىڭ 2-تارمىقىدىكى بەلگىلىمىگە، ياتاق تىجارەتچىلىرىدىن مۇشۇ قانۇننىڭ 57-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلىرىنى بازارنى نازارەت قىلىپ باشقۇرۇش، جىددىي ئىشلارغا تاقابىل تۇرۇشنى باشقۇرۇش، جامائەت خەۋپسىزلىكى تارمىقى مەسئۇلىيىتىدىكى ئىش تەقسىماتى بويىچە، بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغان ياكى ئېغىر ئاقىۋەت پەيدا قىلغانلار ئىشنى توختىتىپ تەرتىپكە سېلىشقا ياكى تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا، ئالاقىدار ئىجازەتنامىنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇلىدۇ ھەمدە 10 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 100 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلىدۇ.

123-ماددا ئالاقىدار تىجارەتچىلەردىن مۇشۇ قانۇننىڭ 58-، 59-ماددىسىنىڭ 1-تارمىقى، 60-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلىرىنى مەدەنىيەت ۋە ساياھەت، بازار نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش، تاماكا مونوپول تىجارىتى، جامائەت خەۋپسىزلىكى تارمىقى قاتارلىق تارماقلار مەسئۇلىيىتىدىكى ئىش تەقسىماتى بويىچە، بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋىتىنى مۇسادىرە قىلىدۇ، قوشۇمچە 50 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويسا بولىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغانلار ياكى قىلمىشى ئېغىر بولغانلار ئىشنى توختىتىپ تەرتىپكە سېلىشقا ياكى تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا، مۇناسىۋەتلىك ئىجازەتنامىنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇلىدۇ، قوشۇمچە 50 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 500 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلسا بولىدۇ.

124-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 59-ماددىسىنىڭ 2-تارمىقىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، مەكتەپ، بالىلار باغچىسى ۋە قۇرامىغا يەتمىگەنلەر مەركەزلىك پائالىيەت قىلىدىغان باشقا ئاممىۋى سورۇندا تاماكا چەككەن، ھاراق ئىچكەنلەرنى سەھىيە-ساغلاملىق، تەربىيە، بازار نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش تارمىقى قاتارلىق تارماقلار مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ، قوشۇمچە 500 يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويسا بولىدۇ؛
سورۇن باشقۇرغۇچىلار ۋاقتىدا توسمىسا، سەھىيە-ساغلاملىق، مائارىپ، بازار نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش تارمىقى قاتارلىق تارماقلار مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ ھەمدە 10 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ.

125-ماددا مۇشۇ قانۇننىڭ 61-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغانلارنى مەدەنىيەت ۋە ساياھەت، ئادەم كۈچى بايلىقى ۋە ئىجتىمائىي كاپالەت، بازار نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش تارمىقى قاتارلىق تارماقلار مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋىتىنى مۇسادىرە قىلىدۇ، قوشۇمچە 100 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويسا بولىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغانلار ياكى قىلمىشى ئېغىر بولغانلار ئىشلەپچىقىرىشنى، تىجارەتنى توختىتىشقا ياكى تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا، ئالاقىدار ئىجازەتنامىلەرنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇلىدۇ ھەمدە 100 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 1 مىليون يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلىدۇ.

126-ماددا قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچراشقان ئورۇنلاردىن مۇشۇ قانۇننىڭ 62-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، سۈرۈشتۈرۈش مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلمىغانلىرى ياكى قانۇنغا خىلاپ ئالاقىدار جىنايەت خاتىرىسىنى ھازىرلىغان، داۋاملىق تەكلىپ قىلىپ ئىشلەتكەنلىرىنى مائارىپ، ئادەم كۈچى بايلىقى ۋە ئىجتىمائىي كاپالەت، بازارنى نازارەت قىلىش-باشقۇرۇش تارمىقى مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە بەلگىلەنگەن مۆھلەتتە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش جازاسى بېرىدۇ،
قوشۇمچە 50 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغان ياكى ئېغىر ئاقىۋەت پەيدا قىلغانلار ئىشنى توختىتىپ تەرتىپكە سېلىشقا ياكى تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا، ئالاقىدار ئىجازەتنامىنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇلىدۇ، قوشۇمچە 50 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 500 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلىدۇ، بىۋاسىتە جاۋابكار مەسئۇل خادىم ۋە باشقا بىۋاسىتە جاۋابكارلارغا قانۇن بويىچە چارە كۆرۈلىدۇ.

127-ماددا ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلغۇچىلار مۇشۇ قانۇننىڭ 72-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە ياكى تور مەھسۇلاتلىرى ۋە مۇلازىمىتى قىلغۇچىلار مۇشۇ قانۇننىڭ 73-، 74-، 75-، 76-، 77-، 80-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلسا،
جامائەت خەۋپسىزلىكى، تور ئۇچۇرى، تېلېگراف، ئاخبارات-نەشرىيات، رادىيو-تېلېۋىزىيە، مەدەنىيەت ۋە ساياھەت تارمىقى قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك تارماقلار مەسئۇلىيىتى ۋە ئىش تەقسىماتى بويىچە تۈزىتىشكە بۇيرۇيدۇ، ئاگاھلاندۇرۇش بېرىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋىتىنى مۇسادىرە قىلىدۇ، قانۇنغا خىلاپ تاپاۋەت 1 مىليون يۈەندىن يۇقىرى بولغانلىرىغا ھەمدە قانۇنغا خىلاپ تاپاۋىتىنىڭ بىر ھەسسىسىدىن يۇقىرى، ئون ھەسسىسىدىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ،
قانۇنغا خىلاپ تاپاۋەت قىلمىغانلارغا ياكى قانۇنغا خىلاپ تاپاۋەت 1 مىليون يۈەنگە يەتمىسە، قوشۇمچە 100 مىڭ يۈەندىن يۇقىرى، 1 مىليون يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويۇلىدۇ، بىۋاسىتە جاۋابكار مەسئۇل خادىمغا ۋە باشقا جاۋابكارلارغا 10 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن، 100 مىڭ يۈەندىن تۆۋەن جەرىمانە قويىدۇ؛
تۈزىتىشنى رەت قىلغان ياكى قىلمىشى ئېغىر بولغانلارنى ھەمدە ئالاقىدار كەسىپلەرنى ۋاقتىنچە توختىتىپ تەرتىپكە سېلىشقا، تور بېكەتلىرىنى تاقىۋېتىشكە، تىجارەت كىنىشكىسىنى بىكار قىلىشقا ياكى ئالاقىدار ئىجازەتنامىلەرنى بىكار قىلىشقا بۇيرۇسا بولىدۇ.

128-ماددا دۆلەت ئورگىنى خادىملىرىدىن خىزمەتتە بىپەرۋالىق قىلىپ، خىزمەت ھوقۇقىدىن كەلسە-كەلمەس پايدىلىنىپ، نەپسانىيەتچىلىك قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە زىيان سالغانلىرىغا قانۇن بويىچە چارە كۆرۈلىدۇ.

129-ماددا مۇشۇ قانۇندىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنىڭ قانۇنلۇق ھوقۇق-مەنپەئىتىگە چېقىلىپ، جىسمانىي، مال-مۈلۈك ياكى باشقا زىيان سالغانلار قانۇن بويىچە ھەق تەلەپ جاۋابكارلىقىنى ئۈستىگە ئالىدۇ.

مۇشۇ قانۇندىكى بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلىپ، ئامانلىق باشقۇرۇشقا خىلاپ قىلمىش سادىر قىلغانلارغا قانۇن بويىچە ئامانلىق باشقۇرۇش جازاسى بېرىلىدۇ؛
جىنايەت شەكىللەندۈرگەنلىرى قانۇن بويىچە جىنايى جاۋابكارلىققا تارتىلىدۇ.

9-باب قوشۇمچە پىرىنسىپ

130-ماددا بۇ قانۇندىكى تۆۋەندىكى سۆزلەرنىڭ مەنىسى :

( 1 ) قۇرامىغا يەتمىگەنلەر بىلەن يېقىندىن ئۇچرىشىدىغان ئورۇنلار مەكتەپ، بالىلار باغچىسى قاتارلىق مائارىپ ئاپپاراتلىرىنى كۆرسىتىدۇ؛
مەكتەپ سىرتىدىكى تەربىيەلەش ئاپپاراتلىرى؛
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش، قوغداش ئاپپاراتى، بالىلار پاراۋانلىق ئاپپاراتى قاتارلىق قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى ئورۇنلاشتۇرۇش، قۇتقۇزۇش ئاپپاراتى؛
بوۋاقلار-بالىلارنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىش مۇلازىمەت ئاپپاراتلىرى، دەسلەپكى تەربىيە مۇلازىمەت ئاپپاراتلىرى؛
مەكتەپ سىرتىدىكى ۋاكالىتەن باشقۇرۇش، ۋاقىتلىق قاراش ئاپپاراتى؛
ئائىلە ئىشلىرى مۇلازىمىتى ئاپپاراتلىرى؛
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى داۋالاش مۇلازىمىتى قىلىدىغان داۋالاش ئاپپاراتلىرى؛
قۇرامىغا يەتمىگەنلەرنى تەربىيەلەش، تەربىيەلەش، ۋەسىيلىك قىلىش، قۇتقۇزۇش-ياردەم بېرىش، قاراش، داۋالاش قاتارلىق مەسئۇلىيىتى بار باشقا كارخانا، كەسپىي ئورۇن، ئىجتىمائىي تەشكىلات قاتارلىقلار.

( 2 ) مەكتەپ، ئادەتتىكى ئوتتۇرا-باشلانغۇچ مەكتەپ، ئالاھىدە مائارىپ مەكتىپى، ئوتتۇرا كەسپىي مەكتەپ، مەخسۇس مەكتەپنى كۆرسىتىدۇ.

( 3 ) ئوقۇغۇچىلارنى بوزەك قىلىش ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدا يۈز بېرىپ، بىر تەرەپ قەستەن ياكى يامان غەرەزدە پۇت-قول، تىل ۋە تور قاتارلىق ۋاسىتىلەر ئارقىلىق بوزەك قىلىپ، ھاقارەت قىلىپ، يەنە بىر تەرەپنىڭ جىسمانىي زىيىنى، مال-مۈلۈك زىيىنى ياكى روھىي زىيان كەلتۈرۈپ چىقىرىش قىلمىشىنى كۆرسىتىدۇ.

131-ماددا جۇڭگو چېگراسى ئىچىدىكى 18 ياشقا توشمىغان چەت ئەللىكلەر، دۆلەت تەۋەلىكى يوقلار مۇشۇ قانۇندىكى مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىلەر بويىچە قوغدىلىدۇ.

132-ماددا بۇ قانۇن 2021-يىل 6-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن باشلاپ يولغا قويۇلىدۇ.